قنات‌ها جاذبه‌های خاموش شهر هستند که نمود بیرونی ندارند، هرچقدر هم با دقت به چهره شهر نگاه کنید، چیزی نخواهید دید! قناتی که قرار است شما را با آن آشنا کنم، در دل شهر، زیر زمین پنهان شده است. قنات زارچ یزد، جاذبه‌ای به وسعت یک شهر، در زیر خاک‌های یزد است که قرن‌ها آّب مورد نیاز مردم این منطقه را تامین کرده است.
در این مقاله از مجله گردشگری علی‌بابا قنات باغ زارچ را به شما معرفی خواهم کرد. این قنات طولانیترین قنات جهان است که اخیرا در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسیده است. اگر دلتان می‌خواهد بدانید که قنات زارچ یزد دقیقا کجاست، در قرن‌های اخیر چه اتفاقاتی برای آن افتاده و چه زمانی برای بازدید از آن مناسب است، به جای درستی سر زده‌اید؛ جواب تمام سوالات شما همین‌جاست.
قنات زارچ کجاست؟
مسیر دسترسی به قنات زارچ چگونه است؟
شهرت قنات زارچ برای چیست؟
معرفی قنات زارچ
هرچیزی که در بین آدم‌ها معروف یا عزیز می‌شود، یکی دو تا ویژگی خاص و منحصربه‌فرد دارد که حساب آن را از بقیه جدا می‌کند؛ حالا به نظر شما یک قنات با چه صفتی می‌تواند جهانی شود؟ منظورم همین قنات زارچ یزد است که قرار است درباره‌اش با هم حرف بزنیم. این قنات باشکوه به عنوان طولانیترین قنات جهان در بین گردشگران شناخته شده است؛ این ویژگی قنات زارچ یزد را به یکی از جاذبه های تاریخی یزد تبدیل کرده است.
عنصر آب یکی از عوامل حیاتی است که شهرهای کویری کشور در گذشته برای دسترسی بهتر به آن تلاش می‌کردند؛ نتیجه این تلاش‌ها اختراع و ساخت سازه‌های آبی شگفت‌انگیزی از جمله قنات بود. مهارت و دانش بالای گذشتگان در ساخت چنین سازه‌هایی در دل زمین، قنات‌ها را به جاذبه های تاریخی یزد تبدیل کرده است.
عکس از: سایت ایرنا
قنات زارچ یزد یکی از مهم‌ترین قنات‌های ساخته شده به دست بشر است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قنات در شهر زارچ یزد قرار گرفته و علت نام‌گذاریش هم محل قرارگیری آن است. ساخت این قنات سالیان سال طول کشیده و چندین نسل در حفاری آن با دست‌های خالی و امکانات بسیار کم نقش داشته‌اند.
قنات باغ زارچ در سال ۲۰۱۶ با طول ۹۰ کیلومتر، به عنوان طولانیترین قنات جهان در میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد و سالانه گردشگران ایرانی و خارجی زیادی را برای بازدید از جاهای دیدنی یزد دعوت می‌کند.
قدمت قنات‌ها
بر اساس شواهد و بررسی‌های مختلف، ساخت قنات زارچ یزد به ۳۰۰۰ سال قبل و دوران ساسانیان و زرتشتیان می‌رسد. قدمت این قنات، آن را به یکی از جاهای دیدنی یزد تبدیل کرده است. در گذشته شهرهای کویری به خاطر تامین آب مورد نیاز خود به سراغ ساخت قنات و کاریز رفتند. سازه‌های آبی مثل قنات از اختراعات ایرانیان به‌شمار می‌رود که شواهد مهمی از پیشینه تاریخی، اجتماعی و فرهنگی به مردم امروز ارائه می‌کند.
عکس از: محسن اسماعیل‌زاده
پس از ورود دین اسلام به ایران، مسجد جامع یزد در حریم قنات باغ زارچ ساخته شد؛ ساخت این بنا روی قنات موجب پر شدن آب‌انبار وسیع زیر مسجد شد و امکاناتی برای ساخت پایابی برای وضو گرفتن در فضای داخلی مسجد ایجاد کرد. میله‌های قنات زارچ یزد هنوز هم در فضای مسجد جامع یزد به چشم می‌خورند و پایاب وضو هم همچنان برای عموم قابل استفاده است.
اگر بخواهم درباره میزان آب‌دهی قنات زارچ یزد صحبت کنم باید بگویم که در سال‌های گذشته آب‌دهی قنات بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بوده است؛ این مقدار آب با متوسط سرانه مصرف آب یک فرد در روز برابری می‌کند که شامل آب مورد نیاز فرد برای آشامیدن، استحمام، ظرفشویی و… می‌شود.
اما حالا دیگر خبری از این حجم آب‌دهی نیست! آب‌دهی قنات در حال حاضر چیزی حدود ۲۵ لیتر در ثانیه است؛ توسعه شهر یزد، ساختمان‌سازی در نواحی مربوط به قنات و حفر بی‌رویه چاه‌های مختلف در حریم قنات باعث شده که قنات باغ زارچ دیگر مانند گذشته پرآب نباشد اما هنوز هم جهت مصارف کشاورزی و آبیاری مور استفاده قرار می‌گیرد.
عکس از: سایت سفرنامه
این تغییرات علاوه‌بر کم‌آبی، مشکلات دیگری هم سر راه قنات زارچ سبز کرده است که از جمله این مشکلات میتوان به قرار گرفتن لوله‌های فاضلاب در دالان قنات اشاره کرد! مشکل قنات زارچ یزد با فاضلاب‌های شهر نیاز به راهکارهای جدی دارد تا از تخریب یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی یزد جلوگیری شود. این قنات از زیر شهر یزد عبود کرده است و بخش‌هایی که فاقد فاضلاب است مشکلات زیادی برای قنات زارچ و نگهداری از این اثر تاریخی ایجاد کرده است.
شاخه‌های مختلف قنات زارچ
قنات زارچ یزد از حوالی دشت فهرج آغاز شده و پس از گذر از روستاهای خودیک، دهنو، قاسم‌آباد و اکرمیه وارد شهر یزد می‌شود. این قنات از زیر محلات مختلف شهر از جمله میدان مرکزی شهر به نام میدان امیر چخماق عبور می‌کند و در نهایت پس از طی بازار اصلی شهر و مسجد جامع، از شهر یزد خارج شده و مسیر خود را به سمت شهر زارچ ادامه می‌دهد.[۱]
عکس از: سایت مشرق نیوز
قنات زارچ یزد به طول ۹۰ کیلومتر و با بیش از ۱۲۱۵ حقله چاه (به این حلقه چاه، میله نیز گفته می‌شود.) در مسیر خود، یکی از شگفتی‌های ساخته دست بشر است که در زیر زمین قرار گرفته است. دنیای زیرزمینی این قنات، هر گردشگری را شگفت‌زده خواهد کرد.
رشته قنات‌ها معمولا ساختار یکسانی دارند. هر قنات از شاخه اصلی و فرعی تشکیل شده و دارای بخش آب‌انبار برای ذخیره آب و پایاب برای دسترسی به آب جاری است. قنات زارچ یزد که در عمق ۸۶ متری زمین حفر شده است، دارای سه شاخه جداگانه به نام‌های شیرین، شور و ابراهیم خویدکی است. در شرایط فعلی فقط شاخه شور فعال است و شاخه‌های دیگر به خاطر افت سطح آب‌های زیرزمینی خشک شده‌اند.
آب شاخه شور، واقعا شور است و برای همین هم به نام شاخه شور شناخته می‌شود. علت این شوری، مادرچاه این شاخه است که در منطقه آب شور قرار گرفته است. جالب است بدانید که آب این شاخه از قنات زارچ یزد کیفیت کم‌تری نسبت به شاخه‌های دیگر داشته است. شاخه شور با طولی نزدیک به ۷۲ کیلومتر، از پایاب مسجد جامع می‌گذرد؛ پایاب مسجد جامع با ۶۰ پله به آب قنات دسترسی دارد.
عکس از: سایت ایرنا
در تمام مسیر قنات، نورگیرهایی قرار دارد که بخشی از سازه هستند و نقش مهمی در ساختار آن دارند. یکی از نکات جالب درباره این قنات سطح مقطع مربع شکل آن است؛ تمام قنات‌ها سطح مقطع دایره‌ای یا بیضی‌شکل دارند اما سطح مقطع قنات باغ زارچ مربعی است.
شاخه شیرین پس از عبور از خیابان امام و خانه صدری‌ها، از حمام محمدیه، کوچه مشروطه و حسینیه وقت‌الساعت گذشته و در خیابان مسجد جامع به مسیر خود ادامه می‌دهد تا به بقعه سید رکن‌الدین و حسینیه وقت‌الساعت می‌رسد. در سال ۱۳۴۰ پایاب میدان وقت‌الساعت طی عملیات حفاری کشف شد و مدتی مورد استفاده قرار گرفت اما اواخر همان سال به دلایل مختلف، این ورودی با خاک پوشانده شد و دیگر اثری از آن باقی نمانده است.[۲]
دوست داشتم جزییات بیشتری از شاخه‌های قنات در اختیار شما بگذارم اما متاسفانه اطلاعات بیشتری درباره قنات‌ها در دسترس نبود. اگر به این قنات‌ها سر زده‌اید یا رشته تحصیلی مرتبط با این موضوع دارید، خوشحال می‌شوم که در تکمیل این مقاله به من کمک کنید و از طریق بخش نظرات با مجله گردشگری علی‌بابا در ارتباط باشید.
عکس از: فاطمه رهبر
مالکان، نگهداری و مدیریت قنات‌ها
با توجه به اینکه بسیاری از زمین‌های کشاورزی این منطقه به کمک آب قنات آبیاری می‌شوند، طبیعتا نگهداری، تقسیم و توزیع آب قناتی به این عظمت نیاز به برنامه‌ریزی مشخصی دارد. این برنامه مشخص توسط شورایی به نام شورای قنات زارچ تدوین می‌شود.
شورای قنات زارچ شامل یک گروه با ۵ عضو است که توسط مالکان و شاربین قنات انتخاب می‌شوند. ۲ نفر از اعضای شورا از منطقه سرچشمه و ۳ نفرشان از توده زارچ هستند.
از بین این اعضا، یک نفر به مدت یک سال، نماینده تام‌الاختیار شورا است که رابط بین کشاورزان و ادارات خواهد بود و کمک‌های لازم را از مالکان دریافت می‌کند. نماینده تام‌الاختیار شورا مسئولیت‌های مرتبط با عملیات‌هایی مثل حفاظت، نگهداری، حفر پیشکار، گرفتن کارگر قنات، پرداخت دستمزد کارگر و… را به عهده دارد.
عکس از: سایت خبرنگاران جوان
دو نفر از اعضای شورا نیز به مدت یک سال وظیفه توزیع و تقسیم آب را به عهده دارند. یک نفر در سرچشمه و دیگری در محل توده قنات زارچ یزد توزیع را انجام می‌دهد. این شخص که با نام (میراب) شناخته می‌شود، برنامه مشخصی برای حق آب هر فرد را برحسب نوبت مشخص کرده و آب را به کشاورزان می‌دهد.
سرچشمه قنات زارچ یزد به مدت ۶ شبانه‌روز و توده زارچ به مدت ۹ شبانه‌روز آب دارد. میراب هم در این فرآیند دستمزدی دارد که این دستمزد به نام (سد) معروف است. دستمزد میراب از روی سهم آب به او پرداخت می‌شود؛ این سهم در هر ۱۵ روز، یک بار به میزان یک جرعه آب است که معادل ۱۱ دقیقه است.
تعداد مالکان قنات زارچ ۱۰ خانواده است و اراضی تحت کشت این قنات حدودا ۴۰ هکتار است. در نظر داشته باشید که شهر یزد مساحتی حدود ۵۵۰ هکتار دارد و مساحتی که این قنات تحت پوشش آبیاری خود دارد، بسیار وسیع است.
عکس از: سایت ایسنا
چیزهایی که از قنات زارچ نمی‌دانید
این قنات تنها به همین جاذبه‌های تاریخی خود شهرت ندارد، بلکه رویدادهای جالب توجهی هم در آن اتفاق افتاده است.
ازدواج قنات در یزد
هر منطقه و شهری رسم‌ورسوم‌های خاص خودش را دارد که شاید حالا دیگر در میان مردم رایج نباشد اما نقل سینه‌به‌سینه این رسوم و مراسم‌ها برای گردشگران جالب خواهد بود. یکی از این مراسم‌های عجیب، ازدواج قنات در یزد بود!
طبق صحبت‌های علی‌اصغر سمسار یزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی، در زمان گذشته وقتی آب‌دهی قنات کم می‌شد یا با مشکل خشکسالی مواجه می‌شدند، این مشکل را با ازدواج آن قنات برطرف می‌کردند. طی این مراسم، یکی از زنان بیوه روستا را در مراسمی شبیه به مراسم ازدواج به عمق قنات در می‌آوردند؛ این زن تا پایان عمر همسر قنات محسوب می‌شد!
عکس از: سایت تسنیم
تمام هزینه‌های همسر قنات توسط قنات، به وسیله صاحبان قنات پرداخت می‌شد و این مورد نیز بخشی از هزینه‌های قنات مثل لایروبی، مرمت و… محسوب می‌شد. طبق پژوهش‌های انجام‌شده، آخرین همسر قنات نزدیک به ۴۰ سال گذشته از دنیا رفته و سال‌ها است که دیگر چنین مراسمی در یزد برگزار نشده است.
آسیاب‌های قنات زارچ
جالب است بدانید که دو آسیاب آبی در مسیر قنات زارچ یزد وجود دارد: آسیاب وزیر و آسیاب کوشکنو. این قنات در مسیر حرکت آب، دو آسیاب را به حرکت در می‌آورد که هر کدام از این آسیاب‌ها هم نوعی میراث تاریخی به‌شمار می‌روند و در حال مرمت هستند.
ساختار آسیاب آبی به شکلی بوده که ابتدا آب وارد تنوره می‌شد. با بسته شدن شیر آسیاب، آب پشت تنوره جمع می‌شد و با باز شدن شیر، فشار آب موجب چرخیدن توربین و حرکت سنگ زبرین روی سنگ زیرین می‌شد. این حرکت سنگ‌ها روی هم، گندم را به آرد تبدیل می‌کرد.
نجات قنات زارچ
کتاب قنات زارچ به همراه سایر پژوهش‌هایی که توسط علی‌اصغر سمسار یزدی در زمینه قنات‌های کشور و استان یزد انجام شده است، موجب شد تا پشتوانه لازم برای ثبت این قنات و ۱۰ رشته قنات دیگر در ردیف میراث جهانی فراهم شود. این ثبت جهانی در واقع شروعی برای نجات قنات زارچ یزد و امید به زندگی دوباره آن است.
مستندی درباره قنات زارچ
اگر هنوز خودتان قنات زارچ را از نزدیک ندیده‌اید، می‌توانید با تماشای فیلم مستند «اوسیا» خود را در فضای قنات تصور کنید. نوشتن تمام این مقاله یک طرف، همان چند دقیقه فیلم مستندی که از فضای قنات با چشم‌های خودم دیدم تمام تصوراتم را تغییر داد، شاید بهتر است به جای تغییر بگویم، تصوراتم را عمیق‌تر کرد.
مستند اوسیا یکی از تولیدات مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به کارگردانی علیرضا دهقان است که درباره قنات زارچ در سال ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ ساخته شده است. این فیلم درباره مرگ قنات است که حاصل بی‌توجهی مسئولان صنایع و سبک زندگی نادرست مردم است.
عکس از: سایت مهر نیوز
فیلم مستند اوسیا با دریافت ۱۲ جایزه داخلی و ۳ جایزه بین‌المللی از جشنواره‌های مختلف، یکی از موفق‌ترین مستندهای سال‌های اخیر در ایران است که تماشای آن برای آشنایی بیشتر با قنات زارچ و وضعیت کنونی آن خالی از لطف نیست.
بهترین زمان بازدید از قنات‌ها
اگر به آب‌وهوای گرم حساس هستید باید بدانید که یزد یکی از گرم‌ترین شهرهای کشور به شمار می‌رود، برای همین هم بهترین زمان از نظر آب‌وهوایی برای سفر به این منطقه و بازدید از قنات زارچ یزد، از اوایل اسفند تا اواسط اردیبهشت است. در این بازه آب‌وهوای معتدل شهر موقعیت مناسبی برای گردش و بازدید از جاهای دیدنی یزد فراهم می‌کند.
عکس از: سایت ایرنا
ممکن است شما هم جزو آن دسته از افراد باشید که شلوغ یا خلوت بودن شهر در هنگام سفر برایتان مهم است. در این صورت وظیه خودم می‌دانم که به شما بگویم از سفر به یزد در تعطیلات نوروز خودداری کنید! جاذبه های تاریخی یزد آن را تبدیل به یکی از مقاصد گردشگری در تعطیلات نوروز تبدیل کرده است.
اگر اهل گردش در خلوتی شهر هستید، تابستان فصل مناسب‌تری است. البته گرمای تابستان طاقت‌فرساست و باید برای خنک شدن به مناطق خنکی مثل قنات‌ها سر بزنید.
قنات زارچ کجاست؟
آدرس قنات زارچ یزد: یزد، خیابان سید گلسرخ، محله کوشک نو
قنات زارچ یزد روی گوگل مپ
قنات زارچ یزد، کتابچه‌ای زیرزمینی
فکر می‌کنم تا اینجای مقاله شگفتی‌های قنات زارچ یزد، حسابی حالتان را جا آورده باشد. این قنات عظیم قرن‌های پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته تا به اینجا رسیده است. بهتر است این بار در سفری که به یزد دارید، بازدید از این قنات را هم در برنامه خود قرار دهید و نگاهی عمیق‌تر به این چاه‌های ساکت پرآب بیندازید.
درست است که امروزه خطرات زیادی زندگی این کتابچه زیرزمینی را تهدید می‌کند اما ثبت شدن نام این جاذبه تاریخی در فهرست جهانی یونسکو، شانس مرمت این قنات و افزایش عمر آن را بیشتر کرده است؛ میتوان امیدوار بود که با کمک اداره کل میراث فرهنگی، کم‌کم تغییراتی در امکانات این جاذبه تاریخی ایجاد شود و شرایط مناسبی برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی مهیا شود تا همه بتوانند در مسیر پر از شگفتی قنات قدم بزنند.
[۱] از مقاله (بازشناسی قنات، راهگشای توسعه پایدار در «تمدن کاریزی»، مطالعه موردی قنات زارچ، استان یزد) نوشته خدیجه بوزرجمهری و سیده سمیه خاتمی
[۲] از مقاله (بازنمایی سازه‌های آبی تاریخی در میدان وقت و ساعت یزد) نوشته علی شهابی‌نژاد؛ نشریه معماری اقلیم گرم و خشک
عکس شاخص از: محسن اسماعیل‌زاده
افراد بومی زاررچ خودشون هم نمی دونن که قنات کجاس ما کلشو گشتیم نبود که نبود😐