تاریخ ایران عزیز ما، سرشار از شگفتی‌ها و عجایب است. شهر سوخته، یکی از شگفت‌انگیزترین میراث تاریخ کهن ایران است. این شهر که در سیستان و بلوچستان واقع شده است، باستان‌شناسان را شگفت‌زده و متعجب کرده است. از شهر سوخته چه می‌دانید؟ با ما همراه باشید تا با این شهر باستانی جنوب شرق ایران آشنا شویم.
شهر سوخته کجاست؟
دیدنی های نزدیک به شهر سوخته کدام است؟
چرا شهر سوخته مهم است؟
معرفی شهر سوخته
استان سیستان‌وبلوچستان یکی از پرچمداران تمدن ایرانی به‌حساب می‌آید. گواه بزرگ این ادعا، وجود این شهر است. شهری با قدمت بیش از ۵۰۰۰ سال و تمدنی که پیشرفتگی‌اش هرکسی را شگفت‌زده می‌کند. این شهر یکی از آثار مهم ثبت جهانی شده ایران است و در فهرست میراث جهانی یونسکو هم قرار دارد.
اولین بار یک کلنل بریتانیایی با دیدن خاکستر اطراف این منطقه باستانی نام شهر سوخته سیستان را در نوشته‌هایش ابداع کرد. باستان‌شناسان با توجه به کاوش‌هایی که در این شهر انجام داده‌اند، فهمیده‌اند که نام شهر سوخته زابل ارتباطی به نابودی آن ندارد. این شهر دوبار در تاریخ خود آتش سوزی گسترده را تجربه کرده است. درواقع وجود خاکستر در منطقه مسکونی این شهر ناشی از فعالیت کوره‌های صنعتگران در اطراف شهر بوده است.
اما آنچه که این تمدن را از بین برده است، تغییرات اقلیمی گسترده و تغییر در ماهیت تجارت بوده است. این شهر به تدریج متروکه و خالی از سکنه شد. این شهر اولین بار در سال ۱۹۶۷ به صورت علمی مورد مطالعه قرار گرفت. گفته می‌شود کار مطالعه علمی روی شهر سوخته به حدود ۴۰۰ سال زمان نیاز دارد.
شهر سوخته کجاست؟
شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان و در ۵۷ کیلومتری جنوب زابل واقع شده است. این منطقه در تپه‌های مرتفعی با ارتفاعی بین ۱۲ تا ۱۸ متر قرار دارد و بین دو رودخانه هامون و هیرمند قرار گرفته است. امروزه، شهر سوخته زابل در منتهی‌الیه شرقی ایران و در فاصله‌ای نزدیک به مرز ایران و افغانستان واقع شده و با زاهدان حدود ۱۷۰ کیلومتر فاصله دارد.
همچنین، فاصله شهر سوخته تا فرودگاه زابل ۶۰ کیلومتر است که طی کردن این مسیر تقریباً ۵۰ دقیقه زمان می‌برد. فرودگاه زابل نیز پروازهایی به شهرهای تهران و مشهد دارد.
بهترین راه دسترسی به شهر سوخته
حالا که گفتیم شهر سوخته کجاست؟ این را هم بگوییم که چطور می‌توانید سفری به این شهر باستانی داشته باشید. با توجه به فاصله قابل توجه شهر سوخته از تهران و سایر نقاط کشور، بهترین روش برای رسیدن به این منطقه، سفر هوایی است. ولی اگر انتخاب شما سفر با ماشین شخصی خودتان است می‌توانید از مسیرهای زیر، سفرتان را شروع کنید:
مسیر و فاصله تهران تا شهر سوخته
فاصله تهران تا شهر سوخته سیستان تقریباً ۱۵۰۰ کیلومتر است. برای رسیدن به این مقصد، ابتدا باید به سمت شاهرود حرکت کرده و سپس به سبزوار بروید. پس از آن، به سمت جنوب ادامه مسیر دهید و از شهرهای گناباد و بیرجند عبور کنید.
در نهبندان باید به سمت چپ بپیچید و از آنجا تا زابل حدود ۱۷۰ کیلومتر پیش بروید. این شهر در ۵۰ کیلومتری جنوب زابل قرار دارد.
مسیر دیگر: مسیر دیگر از تهران به شهر سوخته سیستان از طریق جاده قم و عبور از شهرهای کاشان، یزد و کرمان است. از کرمان نیز باید به نهبندان بروید و سپس به زابل برسید. این مسیر کمی طولانی‌تر از مسیر قبلی است.
از شهرهای دیگر: اگر در شهرهای دیگری اقامت دارید، می‌توانید با توجه به موقعیت خود به یکی از شهرهای زاهدان، کرمان یا بیرجند بروید و سپس مسیر خود را به سمت زابل و شهر سوخته ادامه دهید.
اسم اصلی شهر سوخته
این شهر با نام‌های مختلفی شناخته می‌شود، از جمله «شهر هنر» به دلیل کشف آثار هنری و صنایع دستی برجسته و «شهر علم» به خاطر یافته‌های علمی مهم، به ویژه در حوزه پزشکی. یکی از نکات جالب درباره این منطقه، عدم وجود برج و باروهای دفاعی در آن است که نشان‌دهنده تعامل مسالمت‌آمیز ساکنان با دیگر شهرهاست.
همچنین، نبود سلاح‌های جنگی در میان آثار کشف‌شده نیز بر این موضوع صحه می‌گذارد و به همین دلیل لقب «شهر صلح» نیز به آن داده شده است.
قدمت شهر سوخته
شهر سوخته زابل دولت-شهر باستانی ایران است. قدمت شهر سوخته و تاریخ شکل‌گیری آن به هزاره سوم قبل از میلاد برمی‌گردد. تاریخ شکوفایی این تمدن مقارن با عصر برنز تخمین زده می‌شود. از جمله تمدن‌های مهم هم‌دوره تمدن شهر سوخته، تمدن جیرفت در کرمان است.
این شهر در مساحتی به وسعت ۲۸۰ هکتار بنا شده بود و پنج قسمت اساسی داشت. این قسمت‌ها به بخش مسکونی، بخش مرکزی، بخش صنعتی، بنای یادمان و گورستان تقسیم می‌شدند.
گفته می‌شود که هزاره‌های قبل، برخلاف وضعیت کنونی منطقه زابل، اقلیم این شهر خشک و بیابانی و خالی از پوشش گیاهی نبوده است و درختان متنوع و متعددی در منطقه وجود داشته‌اند. به همین دلیل شهری به این وسعت در کناره رود هیرمند شکل گرفته بود.
براساس کاوش‌های باستان‌شناختی بسیاری از مردم این شهر صنعتگر بودند و درکارشان مهارت بسیاری هم داشتند. پارچه‌های دستبافت، زیورآلات، کاشی و معرق‌کاری‌های به‌دست آمده از کاوش‌های محققان، این حقیقت را به آنها اثبات کرده است.
علت سوختن شهر سوخته
برخی کارشناسان بر این باورند که شهر سوخته سیستان دو بار دچار آتش‌سوزی شده است؛ داستان شهر سوخته به این صورت است که بار اول در دوران شکوفایی و بار دوم در زمان نابودی دچار حریق شده است. اما نظرات متفاوتی درباره این موضوع وجود دارد و برخی محققان این نظریه را رد می‌کنند.
با توجه به قدمت شهر سوخته امروزه باستان‌شناسان معتقدند که تل خاکستر موجود بر روی شهر سوخته ناشی از فعالیت‌های صنعتی اطراف آن بوده و آتش‌سوزی دلیل اصلی ویرانی این شهر نبوده است. برخی دیگر از کارشناسان تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آب را عامل کاهش تدریجی دام‌ها و محصولات کشاورزی می‌دانند که در نهایت منجر به استفاده مردم از بقایای شهر برای تأمین آتش و پخت غذا و رو به پایان رفتن داستان شهر سوخته شد.
مهدی مرتضوی، استاد باستان‌شناس دانشگاه سیستان و بلوچستان، این نظریه را مطرح کرده که هیچ آتش‌سوزی در این شهر رخ نداده است.
به طور کلی، کارشناسان بر این باورند که رونق صنعت و وجود مناطق صنعتی در اطراف این شهر در گذشته، تلی از خاکستر ناشی از فعالیت‌های صنعتی را بر روی آن ایجاد کرده بود.
تغییرات اقلیمی و کاهش رونق صنعت و تجارت نیز از عوامل اصلی زوال این شهر محسوب می‌شوند.
چرا شهر سوخته مهم است؟
شهر سوخته، میراث عظیمی از تاریخ باستانی ایران است. محوطه این شهر با بیش از ۱۵۰ هکتار وسعت، مانند گنجینه‌ای عظیم برای مطالعات باستان‌شناسی پیش روی باستان‌شناسان گسترده شده است. حفاری‌های شهر سوخته، هربار منجر به کشفی گوشه‌ای جدید از ماهیت و تاریخ این شهر باستانی می‌شود.
به شهر سوخته، شهر اولین‌ها هم می‌گویند. بسیاری از اکتشافات این شهر باستان‌شناسان را شگفت‌زده کرده است. آنها از کاوش‌های باستان‌شناختی در این شهر به حقایقی دست یافته‌اند که با توجه به قدمت تاریخی‌شان بسیار شگفت‌انگیز به نظر می‌رسند. در ادامه بعضی از شگفت‌انگیزترین کشفیات این شهر را معرفی خواهیم کرد.
۱- نخستین عمل جراحی مغز در تاریخ
یکی از جالب‌ترین حقایقی که طی کاوش‌های باستان‌شناسی از شهر سوخته به‌دست آمد و نشان از تمدن شهر سوخته دارد، این حقیقت را اثبات کرد که ساکنان این شهر، از نظر پزشکی بسیار پیشرفته بوده‌اند.
محققان برای اولین بار اثر جراحی روی جمجمه دختری را پیدا کردند که به بیماری هیدروسفالی مبتلا بوده است. پزشکان قسمتی از استخوان جمجمه را طی جراحی برداشتند تا فشار آب روی مغز کمتر شود. آنها تخمین می زنند که دخترک چندین ماه پس از عمل زنده مانده بود. شگفت‌انگیز نیست؟
۲- نخستین چشم مصنوعی در تاریخ
یکی دیگر از حقایق جالب به‌دست آمده از پزشکی پیشرفته شهر سوخته زابل و تمدن شهر سوخته، چشم مصنوعی است که از گور یک زن جوان کشف شده است. محققان سن این زن را بین ۲۸ تا ۳۲ سال تخمین می‌زنند.
۳- نخستین انیمیشن تاریخ
بله درست خواندید! این شهر افتخار طراحی نخستین انیمیشن جهان را هم در کارنامه درخشان خود دارد. جامی که در حفاری‌های باستان‌شناختی کشف شده است این حقیقت را به دانشمندان اثبات کرد. روی این جام نقشی از یک درخت و یک بز کشیده شده است که طی ۵ تصویر متوالی بز به سمت درخت حرکت می‌کند و از برگ آن تغذیه می‌کند.
۴- نخستین تخته نرد تاریخ
گورستان ۷۶۱، نام مکانی است که قدیمی‌ترین تخته نرد تاریخ در آن پیدا شده است. این گور متعلق به یکی از ساکنین شهر سوخته است. این تخته نرد ۶۰ مهره دارد.
۵- نخستین خط‌کش تاریخ
یکی دیگر از اشیا جالب کشف شده در شهرسوخته، خط‌کشی است که دقت آن برای محققان جالب توجه بود. دقت این خط‌کش نیم میلی‌متر است که برای تاریخ مردم این شهر، رقمی شگفت‌انگیز به‌حساب می‌آید و نشان‌دهنده تمدن شهر سوخته است.
۶- سیستم لوله‌کشی و فاضلاب شهری شهر سوخته
در حفاری‌های شهر سوخته، لوله‌هایی پیدا شده‌اند که گفته می‌شود احتمالا برای سیستم آبرسانی یا دفع فاضلاب شهری بوده باشد. پیدا شدن این لوله‌ها نشان از شبکه منظم و پیشرفته شهرسازی و اداره شهر دارد. همچنین مراکز صنعتی شهرسوخته از مناطق مسکونی جدا بوده‌اند و دور از آنها ساخته قرار داشتند. چنین نظم و مدیریتی میان شهرهای باستانی، نظیر ندارد و تعجب محققان را برانگیخته است.
۷- صنایع پیشرفته
همانطور که قبلا هم اشاره شد، ساکنین شهر سوخته زابل به پیشه صنعتگری اشتغال داشته‌اند. صنایع کشف از این شهر، نشان از این دارد که آنها در صنعت به پیشرفت قابل توجهی دست پیدا کرده بودند. کفش، پارچه، زیورآلات و معرق‌کاری‌هایی که از اکتشافات این شهر به‌دست آمده است، نشان از چیره‌دستی و مهارت صنعتگران این شهر دارد.
موزه شهر سوخته
بسیاری از آثار به‌دست آمده از حفاری‌های شهرسوخته، در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند. اما محوطه شهر سوخته مانند یک موزه صحرایی بزرگ در برابر شما گسترده شده است. دیدن محوطه این شهر مانند سفر به گذشته است. جایی که نیاکان ما در حال تجربه و کشف پیشرفته‌ترین علوم زمان خودشان بودند.
علاوه‌بر این، کنار محوطه این شهر، موزه‌ای با همین نام ساخته شده است. موزه شهر سوخته، از اشیایی که در این محوطه کشف شده‌اند میزبانی می‌کند. مسئولان موزه بعضی از وجوه این شهر را، مانند گورستان مردم شهر سوخته، بازسازی کرده‌اند تا درک وضعیت زندگی مردم شهر سوخته برای مخاطب راحت‌تر باشد. بازدید از این موزه برای درک بهتر کاوش‌های باستان‌شناسی گزینه بسیار خوبی است.
اگر به بازدید شهر سوخته رفتید، آثار تاریخی باستانی اطراف این شهر را هم از دست ندهید.
جاهای دیدنی نزدیک شهر سوخته
۱- قلعه سه کوهه
قلعه سه کوهه یکی از آثار به جا مانده از دوره صفوی است. این قلعه در ۳۰ کیلومتری زابل قرار دارد و حدودا ۲۰ کیلومتر با شهرسوخته فاصله دارد. قلعه سه کوهه به خاطر عقبه تاریخی‌اش به نماد مبارزه با استبداد انگلستان در منطقه شناخته می‌شود.
میرقنبر، رئیس قبیله سربندی از قبایل مهاجر به منطقه، حاکمیت این قلعه را دست داشت. کسی که یکی از عوامل اصلی مبارزه علیه تجزیه ایران به‌حساب می‌آید.
۲- آتشکده کرکویه
بنای آتشکده کرکویه به دوره ساسانیان می‌رسد. آتشکده کرکویه یکی از آثار باستانی مهم منطقه به‌حساب می‌آید و در نزدیکی شهرستان هیرمند، در مرز بین ایران افغانستان واقع شده است.
۳- دهانه غلامان
دهانه غلامان یکی از شهرهای باستانی منطقه به‌حساب می‌آید که عمر آن به دوره هخامنشیان نسبت داده می‌شود. این شهر در ۵۷ کیلومتری شهرستان زابل واقع شده است. اهمیت دهانه غلامان به این این علت است که جزو معدود شهرهای به جا مانده از دوره هخامنشیان به حساب می‌آید.
از طرفی دیگر نکته جالب در مورد دهانه غلامان این است که به گفته محققان این شهر تنها شهر باستانی است که گویا نقشه شهرسازی آن را قبل از بنای شهر کشیده بودند.
۴- قلعه رستم
قلعه رستم در ۷۰ کیلومتری زابل واقع شده است. قدمت این بنا به دوره صفوی باز میگردد. گفته می‌شود که قلعه رستم، مرکز حکومت‌داری خان در منطقه سیستان بلوچستان بوده است.
نکته آخر درمورد شهر سوخته
سیستان‌وبلوچستان، با همه شگفتی‌های تاریخی و طبیعی‌اش، یکی از گم‌نام‌ترین مراکز گردشگری کشور است. استانی که کافیست کمی بیشتر از آن بخوانیم تا عزممان را برای سفر به آن جزم کنیم. لذت تماشای بناهای باستانی، عوارض جذاب و بی‌نظیر طبیعی، مردم بسیار خونگرم و مهمان‌نواز و چشیدن غذاهای لذیذ محلی از موهباتی هستند که در سفر به این استان، نصیب‌تان خواهد شد.
توصیه می‌کنیم که یک بار قبل از برنامه‌ریزی برای سفر، در مورد جاذبه‌های این استان مطالعه کنید تا مقصدتان را به سیستان‌وبلوچستان تنظیم شود. شک نکنید که سفر به این استان، از شیرین‌ترین سفرهای زندگی‌تان خواهد بود.
تجربه‌ای از سفر به این استان دارید؟ خوشحال می‌شویم اگر تجربیات خودتان را از سفر به سیستان‌وبلوچستان با ما به اشتراک بگذارید.
برای من جالب تر اینکه ، مردم ساکن شهر سوخته عمل شمارش را فقط با یک عدد یک رقمی یعنی صفر ( ۰ ) انجام می داده اند. یک ۰ یعنی یک و دو ۰ یعنی دو و الا آخر. منقوش بر روی تاس های شش وجهی . نکته مهمتر اینکه آیا در شهر سوخته سمبل چلیپا هم یافت شده یا نه ؟ خود من معتقدم که پیدایش سمبل چلیپا یا گردونه مهر ایرانیان از قدمت تاریخی طولانی تر برخوردار است و به دوران غار نشینی و امرار معاش از طریق شکار بر میگردد، یعنی قبل از پیدایش کشاورزی و اهلی نمودن حیوانات خانگی. لذا میترائیان ثانویه در عصر امپراتوران رومی را نباید با میترائیان اولیه در عصر غار نشینی یکی پنداشت. از این مهمتر اینکه تولید جام جهان نما هم به میترائیان اولیه بر میگردد و نه پادشاهان پیشدادی و کیانی. خطوط دایره وار هفتگانه روی سطوح درونی و بیرونی آن جام اشاره به سامان ها یا نظام های هفتگانه کیهانی داشته در قالب هفت عالم یا دنیا به شکل آسمان ها و زمین های هفتگانه یعنی معنای پیام هفت سین نهفته در پشت پرده ظاهر مراسم چیدن سفره هفت در جشن های مهرگان و نوروز .
کاش میشد آثار باستانی تمام سیستان را دید. سیستان بزرگ، قسمتی در ایران و قسمتی در افغانستان واقع شده.
ممنون از شما که سیستان رو به خوبی معرفی کردین
مطالب خوبی بود اما چرا منبع نداره؟
اگر میشه لطفا منابع را هم ذکر کنید.
با تشکر
سلام دوست عزیز
این‌ها اطلاعاتی تاریخی عمومی هستن که توسط موزه‌ها و وزارت میراث فرهنگی منتشر شدن
البته بیشتر آثار تاریخی در نیمروز افغانستان است.
مثل اولین شهر سیستان ابرشهریار یا رام شهرستان در منطقه گودزری که بلوچ ها بهش دزدکول می گویند با قدمتی بیش از ۵ هزار سال.
بعد از متروک شدن این شهر.
زرنج را آباد کردند که در شرق منطقه قلعه فتح شهری با مساحت ۶۰ کلیومتر طول و ۳۰ کیلومتر عرض با هزاران قلعه در ریگهای روان مدفون میباشد.
که دو ارگ دارد یکی جدید و دیگری قدیم.
همینطور شهر نیشک نزذیک چخانسور و شهر کده جدید و قدیم و همینطور پیشاوران و شهر طاق و قلعه سپید دژ