صنایع دستی برای هر کشوری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است از مسائل مالی، اقتصادی و نقشی که این صنعت در حوزه اشتغال‌زایی دارد که بگذریم، صنایع دستی شناسنامه یک کشور تلقی می‌شود، به گونه‌ای که می‌تواند روایت‌گر یک داستان باستانی از تمدن یک کشور و ملت باشد که قطعا ارزش فراوانی دارد.
در تعریف صنایع‌دستی می‌توان گفت در این صنعت هنرمند با بهره‌گیری از هنر دست خود و با کمک ابزارهای اولیه و بومی منجر به پیدایش یک کالای فاخر هنری می‌شود، که صنایع‌دستی نام دارد.
قدمت صنایع‌دستی در ایران
هیچ‌کس نمی‌تواند این موضوع را انکار کند که کشورمان از دیرباز تا کنون به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین صادرکننده‌های هنردستی در جهان شناخته شده‌است. به‌گونه‌ای که تمام متخصصان این حوزه در سرتاسر جهان معتقدند ایران با تمدنی دیرینه و هنر فاخر خود حرف اول را در این حوزه می‌زند. آثار به‌جامانده از گذشتگان مانند مقبره‌ها، مساجد، کاخ‌ها و عمارت‌ها صحتی بر این ادعاست.
علاوه‌بر مباحث یاد شده آنچه صنایع‌دستی کشور ما را از سایرین متمایز کرده، آثار متفاوتی است که بیانگر فرهنگ قومی و ملی متکثر کشورمان است که توجه به آن خالی از لطف نیست.
مزایای توجه به رشد صنایع دستی
صنایع‌دستی علاوه‌براینکه بیانگر فرهنگ و هنر یک کشور و قوم خاص است، با فراهم آوردن شرایطی برای حضور موثر و خلاق انسان در خلق یک اثر هنری موجب ایجاد فرهنگ شاگردی و اوستا کاری می‌شود که قطعا تاثیر بسزایی در سطح فرهنگ و اخلاقیات یک جامعه دارد. علاوه‌براین، ضمن ایجاد اشتغال برای جوامع بومی به بهبود اقتصاد و ارتقای سطح زندگی این افراد نیز کمک شایانی می‌کند.
چراکه، توجه به این صنعت با کمک به توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال و سرمایه‌گذاری موجب رشد اقتصادی و دستیابی به هدف‌های دولت در کشوری مانند ایران می‌شود.
وضعیت نابسامان صنایع دستی در ایران
با توجه به‌اینکه انوع زیورآلات، ظروف، میناکاری، معرق‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌سازی، ساخت محصولات فلزی و آلیاژها، حصیربافی، دست‌بافی، منبت‌کاری، کنده‌کاری و نازک‌کاری روی چوب، خراطی، حکاکی و تراش روی سنگ، فلزات و آلیاژها، کاشی‌گری، تولید فرآورده‌های پوست و چرم، شیشه‌گری، کوزه‌گری، سفالگری، سرامیک‌کاری، نمدمالی، ملیله‌کاری، چاپ‌های سنتی و بافتنی از مهمترین صنایع‌دستی کشورمان محسوب می‌شوند؛ اما علیرغم پتانسیلی که در این حوزه در کشور ما وجود دارد و با وجود مزایای بی‌شماری که از آنها نام برده شد، این صنعت در کشور ما بسیار مظلوم واقع شده‌است.
به این معناکه علیرغم مزایایی که این صنعت می‌تواند برای کشور به همراه داشته باشد، اما هنوز هم بازار مربوط به آن یک بازار سنتی است که هیچ مانوری روی آن داده نشده است.
عدم برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح در این حوزه موجب سودآوری کلان برای دلالان شده که این موضوع دلسردی جوامع محلی و هنرمندان بومی را به همراه داشته است.
از سوی دیگر، نبود شناخت کافی پیرامون بازاریابی نوین در صادرات این محصولات، عدم توجه به سلیقه مشتری داخلی و بین‌المللی، بسته‌بندی و قیمت‌گذاری نامناسب صنایع‌دستی کشورمان، تولید صنایع‌دستی کپی شده توسط چینی‌ها که با قیمتی بسیار ارزان در بازار وجود دارد و بسیار از موارد دیگر چالش‌هایی است که در این حوزه با آن مواجه هستیم.
اینگونه است که صنایع‌دستی که برای حضور بین‌المللی نیاز به حمایت دولت دارد، سالیان سال است بدون حمایت حکومت‌ها و فقط با تکیه بر تمدن کهن ایران رشد و ادامه مسیر داده، اما اگر در شرایط کنونی انتظار تحول در این حوزه را داریم باید بتوانیم بازاری مناسب برای فروش آنها ایجاد کنیم که تحقق این امر به همگرایی در بین تمامی دست‌اندرکاران این حوزه و توجه به برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح در سطح کلان جامعه نیاز دارد.
صادرات صنایع دستی، امری که مغفول مانده است
معاون سابق صنایع‌دستی و هنرهای سنتی در رابطه با اهمیت این موضوع گفت: امروزه صنایع‌دستی کشورمان در جایگاهی که باید باشد، قرار نگرفته و تا رسیدن به جایگاه واقعی خود راه درازی در پیش دارد.
بهمن نامورمطلق ادامه داد: فعالیت‌هایی که در طول این سالها در این حوزه انجام گرفته نتوانسته استعدادهای بالقوه را بالفعل کند، بنابراین، می‌توان گفت که کافی نبوده‌است. به‌گونه‌ای که کماکان شاهد شکاف قابل‌توجهی در وضعیت بالفعل صنایع‌دستی در عرصه بین‌المللی هستیم.
وی تصریح کرد: مقوله صادرات یکی از مهمترین خلاءهایی است که این حوزه در کشورمان با آن مواجه است. درحالی‌که صادرات صنایع‌دستی می‌تواند برای کشور ارزآوری داشته و همچنین در اشتغال‌زایی نیز موثر باشد و از همه مهمتر فرهنگ و هنر ما را در سطح بین المللی توزیع کند؛ اما متاسفانه در همه این سالها بنابه دلایل مختلف از جمله عدم ثبات روابط اقتصادی خارجی، بی‌توجهی به صنایع فرهنگی و خلاق، اتخاذ سیاست‌های غلط، تغییرات پی‌در‌پی مدیریتی و تمرکز بر بازار نفت باعث شده که نتوانیم جایگاه واقعی خود را پیدا کنیم.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: برای جبران این کاستی‌ها لازم است سازمان برنامه و بودجه تسهیلات لازم را در اختیار فعالان این حوزه قرار دهد. علاوه‌براین، وزارت صمت نیز مشوق‌های صادراتی را برقرار کرده و وزارت خارجه هم به صادرات صنایع فرهنگی توجه ویژه‌ای داشته‌باشد.
وی ادامه داد: علاوه‌بر مطالب گفته‌شده، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نیز برای بهبود اوضاع این حوزه به بازتعریف ساختارهای مربوط به صادرات فرهنگ و اقتصاد فرهنگ نیاز دارد.
نامور مطلق عنوان کرد: در این میان بخش خصوصی هم وظیفه دارد، بیشترین سهم فعالیت‌ها را به خود اختصاص دهد. به این معناکه، با راه‌اندازی شرکت‌های بزرگ، تخصصی و رقابتی و تقسیم حوزه‌های جغرافیایی فرهنگ پتانسیل‌های خود در این حوزه را پیدا کرده و تقویت کند.
وی با بیان اینکه تحقق همه اینها نیازمند توجه به برنامه‌ای مدون و مستمر، حمایت ویژه از سوی دولت است، یادآور شد: جای شکرش باقی‌است که علیرغم همه این کوتاهی‌ها هنوز هم کشورهای جهان به صنایع‌دستی ایران با دیده احترام می‌نگرند، بنابراین، برماست که قدر این سرمایه ارزشمند را بدانیم و از آن نهایت استفاده را ببریم.
عدم توجه به سلیقه مخاطب در طراحی محصول
براساس این گزارش، علاوه بر انتقاداتی که متوجه دولت و مسوولان است، نقدهایی هم بر عملکرد هنرمندان وارد است؛ به‌گونه‌ای که با یک بررسی میدانی می‌توان به این نتیجه رسید که کاربردی نبودن صنایع‌دستی و عدم توجه به سلیقه مخاطب امروزی در طراحی محصول از مهمترین این انتقادات است. صنایع‌دستی در عصر حاضر نیاز به روح جدید و روزآمد کردن محصولات دارد که تحقق آن در گرو خلاقیت و هنر هنرمندان است.
علاوه‌بر این موارد، تزیینی شدن صنایع‌دستی چالش بزرگی را برای این هنر به‌وجود آورده که انتظار می‌رود
با برنامه‌ریزی دقیق این چالش برطرف شده و صنایع‌دستی به عنوان یک مقوله کاربردی دوباره به زندگی مردم بازگردانده شود.
از مهمترین راهکارهایی که در تحقق این امر می‌توان از آنها بهره گرفت، معرفی، تبلیغ و ترویج صنایع‌دستی کشور و توجه به بازاریابی نوین در عرصه داخلی و بین‌المللی است. در این راستا می‌توان با استفاده از فناوری روز دنیا در عرصه تولید محصولات صنایع‌دستی با حفظ اصالت‌های هنر ملی، حمایت و تشویق بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه، ایجاد بازارچه‌های صنایع‌دستی، سیاست‌گذاری دولت در رابطه با فروش و صادرات کالاها و شرکت در نمایشگاه‌های مرتبط به نتیجه‌ای مطلوب دست یافت.
تمامی صحبت‌های گفته شده جای تامل دارد، اما به‌راحتی قابل فهم است که زمانی می‌توان انتظار بهبود شرایط و رسیدن به وضعیت مطلوب در این حوزه را داشت که همه دست‌اندرکاران و بازیگران اکوسیستم در سطح خرد و کلان و در هر جایگاهی که هستند، نقش خود را در ایجاد تحول نظام تولید این محصولات به خوبی ایفا کنند.
توجه به صنایع‌دستی منجر به توسعه می‌شود
معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیز در این‌باره گفت: وقتی سخن از توسعه به‌میان می‌آید منظور توسعه ظرفیت‌ها و شناسایی آنهاست. این در‌حالیست که در حوزه صنایع‌دستی، فرهنگی و صنایع خلاق هنوز بسیاری از ظرفیت‌های کشور شناسایی نشده است.
پویا محمودیان ادامه داد: شاید پس از شناسایی ظرفیت‌ها مهمترین اقدام هم‌افزایی و هدف‌گذاری برای تحقق آن است. در مدل‌های توسعه بسیاری از مزیت‌های رقابتی کشور پررنگ و تاثیرگذار دیده می‌شوند.
وی اظهار کرد: هنگامی‌که صنایع‌دستی، موسیقی، گردشگری، رسانه و… در کنار هم قرار می‌گیرند، می‌توانند سهم بزرگی از بازارهای تجاری دنیا را به خود اختصاص دهند. اما متاسفانه در کشور ما این هم‌افزایی اتفاق نیفتاده است.
محمودیان تاکید کرد: در صورتی‌که دیگر کشورها به‌دلیل داشتن استراتژی و نقشه‌راه صحیح توانسته‌اند از این هم‌افزایی نهایت استفاده را ببرند. به عنوان مثال کشوری مانند انگلیس که در حوزه صنایع‌دستی در مقابل کشورهایی مانند ایران و هند چیزی برای عرضه ندارد، با همگرایی متخصصان به این نتیجه می‌رسد که چگونه یکی از صنایع‌دستی کشورش را با بهره‌گیری از ابزاری مانند رسانه برجسته کند.
وی ادامه داد: به‌گونه‌ای که با کمک یک جریان‌سازی فرهنگی در فیلم هری پاتر گوی بلورین را به جهان معرفی می‌کند. امروزه شاهد آن هستیم که هر گردشگری که به این کشور پا می‌گذارد به‌عنوان یادگاری و یا برای سوغات یک گوی بلورین خریداری می‌کند.
محمودیان خاطرنشان کرد: انگلیس با این روش صنایع دستی کشورش را توسط گردشگران و با یک شناسنامه از فیلم هری پاتر به خارج از مرزهایش می‌فرستد و اینگونه موجب رشد صنایع دستی کشورش می‌شود.
وی بیان کرد: این مثال و صدها مثال دیگر در این حوزه بیانگر آن است که رشد و توسعه در این حوزه چیزی نیست که یک شبه اتفاق بیفتد و این نتایج نشان‌دهنده هوشمندی و هدفمندی درست‌اندرکاران این حوزه در کشورهای پیشروست.
محمودیان عنوان کرد: بنابراین، معتقدم سینما، انیمیشن، ادبیات و موسیقی در کنار صنایع‌دستی می‌تواند تاثیر بسیار مثبتی در حوزه اقتصاد هنر ایفا کند. بنابراین، توصیه می‌کنم از هم‌افزایی رکن‌های متعدد صنایع خلاق و تاثیر شگرفی که می‌تواند در این حوزه داشته‌باشد، غافل نمانیم.
صنایع‌دستی مزایا، چالش‌ها و راهکارهای رسیدن به شرایطی مطلوب به اختصار در این گزارش مورد بررسی قرار گرفت؛ در آخر یادآوری این نکته خالی از لطف نیست که بدانیم و ایمان داشته‌باشیم که هرقدر پرچم پر افتخار صنایع‌دستی جمهوری اسلامی ایران برافراشته‌تر شود، نه تنها می‌توانیم فرهنگ و هنر غنی کشورمان را به جهانیان بشناسانیم بلکه، هنرمندان عزیز کشورمان نیز از رفاه و آینده بهتری برخوردار خواهند شد.
