در میان تمام مقاصد تفریحی، شهر شیراز یکی از وسوسه‌انگیرترین شهرهاست؛ چراکه در کنار دلبری شکوفه‌های رنگارنگ و عطر بهارنارنجش، بخشی از روزهای مهم در آبادانی تاریخ ایران در ارگ کریم خانی این شهر رقم خورده است.
در این مقاله از مجله گردشگری علی‌بابا به معرفی این ارگ یعنی مرکز حکمرانی کریم‌خان زند، فرازونشیبی که در گذر روزها تجربه کرده، کاربری آن، معماری، بخش‌های مختلف و روش‌های دسترسی به آن صحبت می‌کنیم. همچنین در پایان جاهای دیدنی شیراز که در نزدیک این اثر ملی قرار دارد را معرفی می‌کنیم.
ساعت بازدید از ارگ کریم خانی چیست؟
ارگ کریم خانی کجاست؟
قدمت ارگ کریم خانی چقدر است؟
جاهای دیدنی حوالی ارگ کریم خانی کجاست؟
روزهای پر فرازونشیب ارگ کریم خانی
در کنار همه جاذبه‌های دیدنی شهر شعر و ادب، ارگ کریم خانی یا ارگ کریمخانی به‌واسطه تاریخی که در دل دارد، از اهمیت ویژه‌ای دارد. این ارگ زیبا، روزها و آدم‌های زیادی را از دوره زندیه تا به امروز در خود دیده است.
در سال ۱۱۸۰ هجری قمری به دستور کریم‌خان زند، معروف به وکیل‌الرعایا، ساخته و بعد از اینکه شیراز به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد، به محل استقرار حکومت و سکونت کریم‌خان تبدیل‌شد.
سال‌ها بعد، پس از فتح شیراز توسط آغامحمدخان قاجار، با وجود اعلام دستور تخریب بناهای کریمخانی، ارگ کریم خانی، جان سالم به در برد و بعد از مدتی به دارالحکومه فرمانداران محلی تغییر کاربری داد.
قصه روزگار این ارگ زیبا در اینجا به پایان نرسید و دوران قاجار، آغاز نامهربانی‌ها با این بنا بود. در این دوره، علاوه بر ایجاد سلسله عمارت‌هایی در حیاط مرکزی ارگ که با معماری آن سازگاری نداشت، دخل و تصرف‌هایی هم در نقاشی‌های آن شد. به‌دلیل اینکه پوشش گچ به‌راحتی بر روی طرح‌های قبلی قرار نمی‌گرفت، هنر معماران دوران زندیه را تراشیدند تا بتوانند نقاشی‌های جدیدی در آن بکشند و به این ترتیب آسیب زیادی به بنا زدند.
بعد از دوران قاجار نوبت به پهلوی رسید. ببینیم در این دوران چه نقشه‌هایی برای ارگ کریم خانی در نظر گرفتند.
در دوران پهلوی، به‌شکل ناجوانمردانه‌ای، این اثر زیبا و باشکوه را به زندان شهربانی تبدیل‌کردند. به این منظور، تالارها را دو طبقه کردند و هرکدام را به ۴ تا ۶ سلول تقسیم کردند. همچنین در مقابل ارسی‌ها، دیواری به ضخامت نیم متر ساختند تا تاریکی و خفقان بیشتری ایجاد کنند و شباهت بیشتری به زندان داشته باشد.
با وجود همه آن‌چه گذشت، بالاخره در سال ۱۳۵۰ این اثر ارزشمند در اختیار اداره فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت و در سال ۱۳۵۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. در حال حاضر در اختیار اداره میراث فرهنگی قرار دارد و پس از بازسازی‌های جدی، به عنوان موزه بزرگ فارس استفاده می‌شود.
معماری ساده و درعین‌حال زیبای ارگ کریم خانی
اگرچه ارگ کریم خانی در مقایسه با سایر بناهای تاریخی ایران مانند دوران قاجار یا صفویه، مجلل نیست اما در اوج سادگی، زیبایی و شکوه خود را دارد. این ارگ تاریخی در زمینی به مساحت ۱۲هزار و ۸۰۰مترمربع با زیربنای ۴هزارمترمربع بنا شده است.
به واسطه نوع کاربری که برای این ارگ در نظر گرفته شده بود، دو بخش جداگانه مسکونی و نظامی دارد. در بخش درونی اتاق‌های نقاشی‌شده، ایوان، باغچه‌ها و آب‌نماها قرار دارد که بیشتر به‌صورت مسکونی استفاده میشد.
دورتادور عمارت را دیوارهایی کنگره‌دار با ارتفاع ۱۲ متر فرا گرفته است. این دیوارهای آجری به‌قدری ضخیم است که ارگ کریمخانی را به جایگاهی امن و نفوذناپذیر تبدیل‌کرده است. در چهار گوشه دیوارهای آجری، با سنگ آهک، ۴ برج با ارتفاع ۱۴ متر بنا شده است. هرکدام این برج‌ها از ۳ طبقه تشکیل شده که اتاق‌های خاص خود را دارد و برای استراحت سربازان و نگهداری اسلحه استفاده می‌شده است.
جالب است بدانید با وجود اینکه معماران ارگ، پی هرکدام از برج‌ها را در عمق ۶ متری قرار داده‌اند، مدتی قبل، یکی از این برج‌ها شروع به کج‌شدن کرد و هنوز هم دلیل آن مشخص نیست. همین موضوع باعث شد که این بنا بیش‌ازپیش به عنوان یک جاذبه گردشگری مورد توجه قرار گیرد.
دیوارهای ارگ کریم خانی با وجود جان‌پناهی که برای دیده‌بانی و تیراندازی داشته، در کنار ۴ برج و خندقی که دور آن ساخته شده بود، بخش نظامی ارگ را تشکیل می‌داده است.
نکته دیگر درباره معماری ارگ کریم خانی زند این است که اگر از بالا به آن نگاه کنید، شبیه به ذوزنقه است چراکه موقع ساخت برج شمال غربی، به‌دلیل نامناسب‌بودن و نشست خاک، جایگاه این برج مقداری به‌سمت غرب کشیده شد.
ارگ کریم خانی شامل چه بخش‌هایی می‌شود؟
همان طور که گفتم ارگ کریم خانی زند، به واسطه کاربری که داشت، از دو بخش نظامی و مسکونی تشکیل شده است. با بخش نظامی آن آشنا شدیم و الان به سراغ بخش مسکونی آن می‌رویم. این بخش بنا از محوطه اصلی، حوض آب، سامانه آبرسانی، حمام، شاه‌نشین و اتاق‌های مختلف تشکیل شده است.
محوطه اصلی ارگ
در بخش ورودی ارگ کریمخانی یک تابلوی کاشی‌کاری از دوره قاجار دیده می‌شود که صحنه نبرد رستم و دیو سفید را به تصویر کشیده است.
پس از ورود به محوطه در میان دیوارهای آجری ساده که با پنجره‌های چوبی‌شان سادگی و صمیمیت را فریاد می‌زنند، حیاطی بزرگ پر از درختان تنومند پرتقال دیده می‌شود. در میان آن آبراه و حوض‌های پرآبی وجود دارد که جذابیت و طراوات فضا را دوچندان می‌کند.
اتاق‌های مختلف
در بخش‌های شمالی، غربی و جنوبی این بنا اتاق‌هایی برای سکونت دیده می‌شود که در هر طرف یک ایوان با دو ستون و در کنار آن ۶ اتاق وجود دارد. همه این اتاق‌ها از داخل با هم در ارتباط هستند و به‌وسیله یک بخش راهرو مانند از هم جدا می‌شود.
دیوار اتاق‌ها آجری است و پنجره‌های بزرگ و بلند چوبی دارد که نور را به داخل اتاق‌ها هدایت می‌کند. بعضی از این پنجره‌ها در بخش بالایی با شیشه‌های رنگی تزیین شده است. بااین‌حال سادگی فضای بیرونی اتاق‌ها را در داخل هم می‌توان دید. چراکه معماری کلی بنا بر سادگی بنا شده است. البته در عین سادگی، زیبایی خاص خودش را دارد.
در هرکدام از اتاق‌ها عناصر خاصی وجود دارد که سردر، دوال و طاقچه‌های بالا و پایین آن، ازاره‌ها، پستو،مقرنس و قطاربندی بعضی از این المان‌ها است.
شاه‌نشین
به اتاق‌های بزرگ‌تر خانه که آفتاب‌گیر است و سقف بلندی دارند، شاه‌نشین یا پنج‌دری می‌گویند. در ارگ کریم خانی هم ۳ شاه‌نشین وجود دارد که به تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه معروف است.
شاه‌نشین جنوبی به‌صورت چهار فصل و در تمام ایام سال استفاده میشد اما شاه‌نشین غربی که به شاه‌نشین اصلی معروف و روبه‌روی حوض بزرگ قرار دارد، مناسب ایام تابستان بوده است.
شاه‌نشین شمالی هم که کاملا قرینه جنوبی است، بیشتر در روزهای سرد زمستان استفاده می‌شده است. در مقابل این تالار دو ستون از سنگ آهک و یک نیم کاسه مقرنس روبه‌روی حیاط قرار دارد.
حمام ارگ
حمام موجود در ارگ کریم خانی اولین حمامی است که به این صورت بنا شده و در واقع یک بدعت در حمام‌های ایرانی است چراکه پیش از این حمام اختصاصی و به این شکل در ایران نبود. این حمام، خوش‌شانس‌ترین بخش ارگ است که توانسته از سیل تغییرات دوره‌های مختلف تاریخی در امان بماند.
در بخش ورودی این حمام رختکن قرار دارد که یک حوض ۸ضلعی در وسط و سکوهایی در اطراف آن تعبیه شده که محل تعویض لباس، استراحت، خال‌کوبی، حجامت یا ماساژ بوده است.
رختکن به‌وسیله یک راهرو به گرم‌خانه متصل می‌شود که در این بخش در کنار گرم‌کردن آب برای استحمام، خزینه هم قرار دارد.
حوض آب
حوض آب در ارگ کریم خانی، سیستم جالبی دارد. این حوض به منظور آبرسانی ساخته شد. البته بهتر است بگوییم که حوض‌هایی در مقابل بخش‌های مسکونی ساخته شد که پاسخ‌گوی نیاز آن بخش باشد. در امتداد حوض‌های شمالی جنوبی هم آبراهه‌ای وجود دارد که زیبایی و صفای خاصی به محوطه داده است.
در ساخت حوض‌های ارگ از سنگی از جنس آهک ، معروف به اتابک ساخته شده که در مقابل آب و فرسایش مقاومت زیادی دارد.
سامانه آبرسانی در ارگ
در زمان قدیم برای تامین آب، از روش‌هایی مانند آب‌کشیدن از چاه یا برداشت از رودخانه استفاده میشد. این موارد برای خانه‌هایی که تعداد افراد کمی داشتند، جوابگو بود ولی برای مکان‌هایی مانند ارگ این کار به‌صرفه نبود و نیاز به راهکارهای بهتری داشت.
برای حل این مسائل، همان طور که گفتیم، حوض‌هایی جداگانه برای هر بخش ساختند و برای تامین آب این حوض‌ها، از قنات رکن‌آباد که آبی زلال و پر از مواد معدنی مفید است، استفاده کردند و آن را به‌سمت این حوض‌ها هدایت کردند. تنها مشکلی که باقی می‌ماند، تبدیل‌شدن آب راکد به گنداب بود. برای حل این مشکل هم در داخل همه حوض‌ها، فواره‌هایی تعبیه کردند که باعث شوند آب در جریان باشد.
متاسفانه مسیر آب از قنات به ارگ در طول تاریخ خراب شد و این باعث شده که سامانه آبرسانی ارگ کریم خانی مانند گذشته عمل نکند.
چرا ارگ کریمخانی کج است؟
یکی از برج‌های موجود در ارگ کریم خانی که برج موجود در ضلع جنوب شرقی است، کج شد. همین موضوع باعث شد که مانند برج پیزا، جذابیت گردشگری بیشتری نسبت به گذشته پیدا کند.
علت اصلی کج‌شدن آن هنوز مشخص نیست؛ اما برخی از منابع، وجود خندق، آب‌های زیرزمینی و حمام ارگ در زیر این برج را دلیل این مسئله می‌دانند.
ساعت بازدید از ارگ کریم خانی چه وقت است؟
این جاذبه گردشگری در نیمه اول سال از ساعت ۸ونیم صبح تا ۹ شب و در نیمه دوم از ۷ونیم صبح تا ۸ونیم شب، آماده پذیرش بازدیدکنندگان است.
بعد بازدید از ارگ کریم خانی کجا برویم؟
حالا که تا اینجا آمدید، از دیدن جاذبه‌های دیگری که در نزدیکی ارگ کریمخانی قرار دارد غافل نشوید. زمان و انرژیتان را ذخیره کنید و با یک تیر چند نشان بزنید. حمام وکیل، بازار وکیل، موزه پارس و از همه جذاب‌تر فالوده‌فروشی‌های اطراف ارگ، از آن مواردی است که بهتر است از آن‌ها چشم‌پوشی نکنید.
فالوده‌فروشی‌های پشت ارگ کریم خانی
یکی از خوراکی‌های معروف و خوش‌مزه شیراز فالوه‌های آن است. اگر می‌خواهید این دسر یخی خوش‌مزه را امتحان کنید، فالوده‌فروشی‌های زیادی پشت ارگ آماده پذیرایی از شما هستند که معروف‌ترین و قدیمی‌ترین آن‌ها فالوه‌فروشی شکرریز است.
حمام وکیل
این حمام یکی از آثار باستانی مهمی است که در کنار اینکه کریم خان، دستور ساخت آن را داد خودش مستقیما بر روند ساخت آن نظارت داشت؛ چراکه در آن زمان حمام فقط محل استحمام نبود و برای مراسم‌ها و اجتماعات مختلف مانند حمام زایمان، حمام دامادی و عروسی و… استفاده میشد. در واقع حمام وکیل محلی برای اجتماعات بود. به همین خاطر برای شخص شاه اهمیت ویژه‌ای داشت.
بازار وکیل
این بازار قدیمی به دستور کریم خان زند ساخته شد. قدم‌زدن در میان حجره‌های قدیمی، چارسوق‌ها، طاق‌های ضربی و حیاط باصفای این بازار در کنار دیدن و خریدن انواع و اقسام صنایع‌دستی لذتی و شوقی وصف‌ناپذیر دارد.
موزه پارس
اگرچه کریم خان ازجمله پادشاهان ایرانی بود که فتوحات زیادی نداشت اما مهم‌ترین کارهایی که هر امیری باید برای کشورش انجام دهد را برای سرزمین ایران انجام داد؛ در واقع به‌جای جنگ و فتوحات به‌دنبال آبادانی کشور بود. اگر مایلید به آرامگاه این پادشاه دوران زندیه سری بزنید، موزه پارس در نزدیکی و فاصله حدود ۵۰۰متری ارگ کریم خانی قرار دارد.
ارگ کریم خانی کجاست؟
ازآنجایی‌که ارگ کریم خانی در خیابان کریم خان شیراز قرار دارد که یکی از خیابان‌های اصلی شهر است، به راحتی می‌توانید خودتان را به این خیابان برسانید. در بخش مرکزی این خیابان، میدانی به نام شهدا قرار دارد که به‌محض خارج‌شدن از یکی از خروجی‌های این میدان به‌سمت خیابان هجرت، ارگ کریمخانی در مقابل شماست.
با توجه به موقعیت جغرافیایی ارگ در شهر شیراز، در صورت استقاده از وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و مترو، می‌توانید به راحتی خودتان را به مقصد برسانید. در صورتی هم که از خودروی شخصی استفاده می‌کنید خوب است بدانید که این جاذبه گردشگری علاوه بر اینکه پارکینگ ندارد، جای پارک کمی هم در اطراف آن وجود دارد. بنابراین در خیابان‌های اطراف دنبال جای پارک باشید.
آدرس ارگ کریم خانی
استان فارس، شیراز، خیابان کریم خان زند، میدان شهدا، ابتدای خیابان هجرت
ارگ کریم خانی روی گوگل مپ
ارگ کریم خانی در کلامی کوتاه
در این مقاله درباره ارگ کریم خانی که یکی از جاذبه های گردشگری شیراز است، صحبت کردیم. از نخستین روزهای آن که با حضور کریم خان آغاز شد گفتیم تا نامهربانی‌هایی که در طول تاریخ به آن روا شده است.
معماری مرکز خلافت کریم خان را که در عین سادگی، زیبایی خاص خودش را دارد معرفی کردیم. از بخش‌های مختلفی که نقش دفاعی را ایفا می‌کردند مانند دیوارها و برج‌ها شروع کردیم و با معرفی کامل بخش درونی که محل سکونت بود، در کنار علت ذوزنقه‌ای‌بودن بنا یا کج‌شدن یکی از برج‌های این بنای تاریخی، مقاله را به پایان رساندیم.
