گردشگری به‌عنوان صنعتی که به‌صورت مستقیم با جغرافیا، محیط زیست و اقلیم مناطق مختلف در ارتباط است شناخته می‌شود. قطعا یکی از پایه‌های اصلی صنعت گردشگری موزه‌ها هستند که انواع مختلفی دارند. یکی از مهمترین نوع موزه‌ها که در این گزارش قصد داریم به آن بپردازیم، موزه های منطقه ای هستند.
متخصصان میراث فرهنگی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، موزه منطقه ای را این‌گونه تعریف می‌کنند: «موزه منطقه‌ای به موزه‌ای گفته می‌شود که از نظر محتوا و مخاطب فراتر از مرزهای استانی بوده و یک منطقه فرهنگی (به لحاظ مردم شناسی، باستان شناسی، هنر و …) را در برمی‌گیرد. این موزه‌ها به معرفی مردم شناسی و باستان شناسی، تاریخ شهر، فرهنگ، تمدن به لحاظ مادی و معنوی در مناطق بومی و محلی می‌پردازند.
ویژگی اصلی موزه های منطقه ای
ویژگی اصلی موزه های منطقه ای این است که داخل یا نزدیک به بافت‌های تاریخی و محله‌های بومی و سنتی ساخته می‌شوند تا گردشگران ضمن بازدید از بافت خانه‌ها و بناهای تاریخی با مجموعه اشیای تاریخی مرتبط نیز از نزدیک آشنا شوند.
موزه های منطقه‌ای مانند موزه‌های عمومی می‌توانند ملی و یا شامل چند مجموعه باشند، اما عمدتا در مقیاس کوچک، فعالیت می‌کنند. ماهیت این نوع از موزه‌ها به‌گونه‌ای است که غالبا آثار یافته شده طی کاوش‌های باستان‌شناسی در یک منطقه خاص، به مهمترین جزء این موزه‌ها تبدیل می‌شوند. موزه های منطقه ای عموما شامل مجموعه‌های مردم شناسی، مردم نگاری و هنری هستند.
البته، در مواقعی منطقه‌ای که موزه در آن قرار گرفته از منظری خاص برجسته است که در چنین مواقعی هسته مرکزی موزه بر مبنای آن ویژگی قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال اگر منطقه‌ای از نظر علوم طبیعی مانند گیاه‌شناسی یا کانی‌شناسی غنی باشد هسته مرکزی موزه بر مبنای این علوم قرار گرفته و مجموعه‌های هنری و تاریخی در حاشیه آن قرار می‌گیرند.
کارکرد موزه های منطقه ای
موزه های منطقه ای معرف علایق یک جامعه کوچک محلی و گویای تفاوت‌های جوامع مختلف بشری هستند. موزه‌ها در هر یک از سطوح بین‌المللی، ملی و منطقه‌ای که فعالیت کنند، در درجه اول در خدمت جامعه خود هستند و گروهی از افراد خاص با ویژگی‌های و سلایق مشترک را گرد هم جمع می‌کنند.
با توجه به این تعاریف، موزه های منطقه‌ای به‌طور خاص به معرفی فرهنگ و میراث ساکنان یک منطقه پرداخته و با معرفی ویژگی‌های بومی، اقلیمی و فرهنگی آنها موجب رونق و گسترش صنعت گردشگری در آن منطقه می‌شود.
به بیان دیگر، موزه‌های محلی یا منطقه‌ای به معرفی فرهنگ یک منطقه و یا یک محله خاص پرداخته و تنها آثار و اشیای تاریخی همان منطقه را به نمایش می‌گذارند. نقش این موزه‌ها معرفی و انتقال فرهنگ، تاریخ، محیط، توسعه اجتماعی و زبان هر منطقه است.
در موزه های منطقه ای سعی می‌شود تا با بهره‌گیری از اشیاء موزه‌ای فرهنگ غنی و بومی ساکنان باستانی یک منطقه شناسایی و به دیگران معرفی شود. اهمیت وجود چنین موزه‌هایی به این دلیل است که موزه‌های مذکور در ترغیب هرچه بیشتر گردشگران و فعالان گردشگری داخلی و خارجی به حضور در منطقه‌ای خاص نقش شایانی ایفا می‌کنند.
ضمن اینکه، این موزه‌ها با ایجاد شرایط مطلوب برای ورود گردشگران منجر به رشد صنعت گردشگری و توسعه اقتصاد مناطق محلی خواهند شد.
این موزه‌ها منشاء خدمات ارزشمند دیگری نیز هستند؛ چنین موزه‌هایی نهادهایی مناسب برای آموزش جوانان و حرفه‌آموزی بزرگسالان در منطقه بوده و از نظر متخصصان مربوطه به‌عنوان نخستین پایگاه‌های شناخت مسائل فرهنگی معرفی می‌شوند.
ضمن اینکه، با ایجاد همبستگی میان مناطق محلی مختلف ارتقای ارزش‌های ملی ورای ویژگی‌های محلی را موجب شده و باعث ارتباط جوامع محلی با دنیای خارج خود می‌شوند. از این روست که، برای پررنگ‌تر شدن این نقش، موزه های منطقه ای، موزه‌های ملی و مرکزی در جوامع مختلف در راستای برگزاری نمایشگاه‌هایی در زمینه میراث فرهنگی و طبیعی و جهانی با همکاری موزه های منطقه‌ای فعالیت کرده و همکاری‌های بین موزه‌ای برقرار می‌کنند.
هچنین انجام امور پژوهشی، ارائه اطلاعات و وسایل به پژوهشگران حوزه‌ها و علوم مختلف از دیگر کارکردهای موزه های منطقه ای است.
موزه های منطقه ای با حفاظت، معرفی و پژوهش در ویژگی‌های بومی مناطق می‌توانند به پایداری شهرها کمک کرده و در راستای ثبت و حفاظت عناصر و پدیده‌های ارزشمند آن شهر یا منطقه به‌کارگرفته شوند.
بنابراین، موزه‌های محلی و منطقه‌ای علاوه بر ایفای نقش حفاظتی و نمایشگاهی، پدیده‌های منحصربه‌فرد بومی هستند که با جذب گردشگران به معرفی، حفاظت و پژوهش در روش‌های سنتی و جذاب تولید محصولات کشاورزی و دامی، معیشت بومی و… نقش به‌سزایی در ایجاد اشتغال و رونق اقتصاد جوامع محلی ایفا می‌کنند.
این موزه‌ها با نمایش اشیا در شهرهای کوچک در حفاظت، معرفی، نمایش پژوهش در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهرهای کوچک و جوامع محلی نقش بسزایی دارند.
نکته مهم‌تر اینکه، در کشورهایی مانند ایران که مولفه‌های اجتماعی و فرهنگی ارزشمندی در قالب آیین و رسوم ارزشمند ملی و مذهبی به دست فراموشی سپرده شده است، موزه‌های محلی و منطقه‌ای می‌توانند بستر مناسبی برای بازآفرینی این آداب، فرهنگ و رسوم باشند.
چالش‌های موزه های منطقه ای در ایران
ایران در حوزه فعالیت موزه های منطقه ای نیز مانند بسیاری از دیگر بخش‌های صنعت گردشگری پتانسیل‌های فراوانی را در اختیار دارد. به‌گونه‌ای که در حال حاضر ۱۵ موزه منطقه‌ای در کشور وجود دارد که موزه شوش، تخت جمشید و موزه توس در خراسان از جمله مهمترین آنها هستند.
مدتی است وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز از ساخت ۱۲ موزه منطقه‌ای شامل دو موزه منطقه‌ای آذربایجان ویژه استان‌های شرقی و غربی، موزه منطقه‌ای اصفهان، موزه منطقه‌ای بزرگ خراسان رضوی، موزه منطقه‌ای فارس، موزه منطقه‌ای خوزستان، اکو موزه شمال، موزه منطقه‌ای هگمتانه و موزه منطقه‌ای کویر و موزه منطقه‌ای استان گلستان با هدف پوشش همه استان‌های کشور خبر داده است.
با توجه به اینکه کشورمان ایران در این حوزه از پتانسیل‌های قوی و غنی برخوردار است و همچنین، ثابت شده است که موزه نقش مهمی در توسعه پایدار در شهرهای کشورمان دارد و اگر ایرانیان از میراث غنی و گذشته خود آگاهی پیدا کنند، باصلابت بیشتری در جامعه زندگی می‌کنند.
اما موزه های منطقه ای کشورمان تا کنون از بازدید گردشگر آن‌گونه که شایستگی آن را دارند، محروم بوده اند.
شاید یکی از دلایل این امر، احداث موزه های منطقه ای در محل‌های صنعتی و غیر مرتبط با بافت تاریخی باشد که مشکلات خاصی را برای گردشگران در این بخش به‌وجود آورده است.
به‌عنوان مثال ساخت موزه های منطقه ای در مناطق بزرگ شهری و شهرهای صنعتی به لحاظ مشکلاتی که در خود دارد، باعث کاهش بازدیدکنندگان و گردشگران و منزوی شدن این نوع از موزه‌ها در کشور شده است.
از سوی دیگر، احداث موزه های منطقه ای در مناطق محلی و دورافتاده به‌دلیل فاصله طولانی که این مناطق با مراکز سکونت دارند، باعث وجود مشکلاتی می‌شوند؛ از این رو، متولیان امر باید با ایجاد تجهیزات و امکانات رفاهی از قبیل حمل و نقل مناسب چالش‌های موجود را از سر راه موزه های منطقه ای کشور بردارند. در چنین شرایطی است که می‌توانیم نمود عینی کارکرد این موزه‌ها را در کشور شاهد باشیم.
در نهایت….
آیا شما در محل زندگی یا استانتان، موزه منطقه ای دارید؟ تا حالا از این موزه بازدید کرده‌اید؟ چه حسی به شما دست می‌دهد وقتی که وارد این موزه‌ها می‌شوید؟
