آیا از معضلات بومگردی برای جوامع محلی باخبریم؟

اگر اهل سفر به مناطق بکر و گشت‌وگذار در روستاها هستید، حتما تاکنون با تابلوهایی که ورود مسافران، کوهنوردان، گردشگران و تورهای تفریحی را به روستای محل سکونت خود ممنوع اعلام کرده‌اند، مواجه شده‌اید که مربوط به یک یا چند روستای کشور هم نیست.

قبل از شیوع ویروس کرونا اهالی روستای ابیانه که مدت‌هاست به یک مقصد گردشگری پرطرفدار در کشورمان تبدیل شده، نسبت به اینکه گردشگران به حریم خصوصی آنها احترام نمی گذارند، اعتراض کردند. طی این اعتراض‌ها شورای روستا وارد عمل شده و با  گردشگرانی که بدون اجازه از کودکان و بانوان روستا عکاسی می‌کردند، برخورد کرد. این تنها یکی از موارد نارضایتی روستاییان از گردشگران است که روزبه‌روز هم در حال افزایش است.

بسیاری از بومیان ساکن در روستاهای جنوبی کشور از مراوده گردشگران با ساکنان و جوانان منطقه و بحث‌های فرهنگی و چالش‌های اجتماعی که با آنها مطرح می‌کنند، احساس نارضایتی کرده و معتقدند مسافران به آداب و رسوم، فرهنگ، سنت‌ها، پوشش و سبک زندگی ساکنان بومی یک منطقه احترام نمی‌گذارند و این ماجرا جوانان و نوجوانان منطقه را با بحران‌های اساسی روبه‌رو کرده‌است.

این شواهد گویای این حقیقت است که اگرچه بومگردی یا اکوتوریسم باعث رونق مناطق بومی و توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال در این مناطق که غالبا دورافتاده و محروم هم هستند، می‌شود، اما اگر با رویکردی درست و علمی هدایت نشود، در بلندمدت نارضایتی ساکنان این مناطق را در پی خواهد داشت. در بحث پیرامون بومگردی با مجله علی بابا همراه باشید.

بومگردی به چه معناست؟

در بومگردی که اصطلاحا به آن اکوتوریسم هم می‌گویند، گردشگران برای بازدید از نواحی طبیعی بکر و همچنین، آموزش و حفاظت از محیط زیست و نفع‌رسانی به جوامع محلی اقدام به سفر می‌کنند.

بومگردی در تعریف علمی آن، به بازدید از یک منطقه گفته می‌شود، به‌گونه‌ای که موجب افزایش رفاه و سطح زندگی افراد آن منطقه شده و به ویژگی‌های طبیعی، محیطی، فرهنگی و اجتماعی آن ناحیه هم آسیبی نرساند. اگر کمی به این تعریف بیندیشیم متوجه می‌شویم که براساس این تعریف علمی بسیاری از فعالیت‌ها و سفرهایی که روی آن نام بومگردی می‌گذاریم، اصلا در این شاخه از صنعت گردشگری نمی‌گنجد.

بوم گردی در ایران

شاید جالب باشد اگر بگوییم در حوزه اکوتوریسم هم مانند بسیاری از دیگر شاخه‌های صنعت گردشگری پتانسیل عظیمی در کشورمان وجود دارد. ایران کشوری چهار فصل است که به دلیل شرایط جغرافیایی و فرهنگی که دارد همه گروه‌های اکوتوریسم شامل گردشگری روستایی، گردشگری عشایری، گردشگری ماجراجویانه و کشاورزی را در دل خود جای داده است.

بومگردی و محیط‌زیست

همانطور که به آن اشاره کردیم مهمترین هدف بومگردی حفاظت از محیط‌زیست و منابع طبیعی است. در اینجا لازم است به این سوال پاسخ دهیم که چند درصد از سفرهایی که تحت عنوان بومگردی در کشور انجام می‌گیرد، چنین هدفی را محقق می‌کند؟ در پاسخ باید گفت، متاسفانه در این سال‌ها نابودی و از بین بردن گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری، افزایش میزان آلودگی‌های صوتی و محیطی در مناطق بکر، ساخت و سازهای بی‌رویه در حاشیه مراکز گردشگری و بومگردی جدید، افزایش آتش‌سوزی در جنگل‌ها، تخریب و از بین بردن محیط‌زیست به‌دلیل حضور انسان‌ها در مراتع و بیشه‌زارها از دستاوردهای بومگردی در کشورمان بوده‌است.

معضلات فرهنگی و اجتماعی بومگردی

قطعا ورود گردشگران به مناطق بومی می‌تواند تاثیرات مثبت فراوانی بر اجتماع و فرهنگ افراد بومی بگذارد. به بیان دیگر، جوامع بومی و افراد محلی طی آشنایی با فرهنگ‌های جدید و گوناگون دچار تحول فرهنگی و اجتماعی می‌شوند که می‌تواند مثبت تلقی شود. اما نباید از تجربه سالیان گذشته غافل ماند که نشان می‌دهد توسعه بومگردی  تاثیرات منفی نیز بر جوامع محلی و فرهنگ آن‌ها گذاشته است.

یک کارشناس حوزه گردشگری در گفت‌وگو با خبرنگار ما پیرامون این مقوله گفت: مسائل اجتماعی و فرهنگی از موضوعات مهمی است که هنگام بررسی موضوع بومگردی باید به آن توجه کرد. چراکه، قطعا عدم توجه به آن در بلندمدت موجب طبقاتی شدن جوامع محلی و آسیب‌پذیر شدن خرده فرهنگ‌ها خواهد شد.

سیدمرتضی حسینی‌اصل افزود: هدف اصلی بومگردی باید مشارکت جامعه محلی و منتفع شدن آنها از ورود گردشگر به محل زندگی آنها باشد. در غیر اینصورت افراد بومی و محلی نسبت به ورود گردشگران به منطقه و فعالیت‌ها و رفتارهای آنها واکنش منفی نشان می‌دهند که این امر در نتیجه موجب ایجاد تنش و کشمکش در جامعه محلی خواهد شد.

این فعال حوزه بومگردی تصریح کرد: در بسیاری از موارد مشاهده شده که فرهنگ و ارزش‌های گردشگران با جامعه محلی متفاوت و حتی در مواقعی در تضاد است. در چنین شرایطی گردشگر با حضور خود موجب تعارض در جامعه محلی شده و افراد و به‌ویژه جوانان منطقه را در معرض رفتارها و ارزش‌های جدید قرار می‌دهد.

وی خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی جوانان و نوجوانان درصدد تقلید رفتارهای گردشگران برمی‌آیند که این امر به مرور زمان باعث تغییر ارزش‌های جامعه محلی و نارضایتی افراد و خانواده‌ها در این جوامع می‌شود. بر اساس این تجربیات دلیل بسیاری از مقاومت‌های اهالی روستاها در برابر ورود گردشگران به‌خوبی مشخص می‌شود.

حسینی‌اصل ادامه داد: علاوه بر این، حضور گردشگران در مناطق گردشگری باعث شلوغی، ترافیک و افزایش قیمت محصولات می‌شود که این امر در بلندمدت ساکنان محلی را با مشکلات بسیاری روبه‌رو کرده و آرامش را از آنها سلب می‌کند. همه اینها باعث می‌شود مردم محلی نسبت به ورود گردشگران واکنش منفی نشان می‌دهند.

بر اساس مطالعات صورت گرفته در این زمینه، جرم و جنایت و رفتارهای ضد اجتماعی، تجاوز به حریم ساکنان روستا، تراکم و افزایش جمعیت، کاهش ارائه خدمات محلی و آشنا شدن روستائیان با عقاید جدید، مد لباس و شیوه‌های نادرست رفتاری از مهمترین آسیب‌های اجتماعی بومگردی است که روستاها و جوامع محلی در معرض آن قرار دارند.

نوع نگاهمان باید تغییر کند

بر اساس این گزارش، بنابر اثرات منفی اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی که بومگردی برای جوامع مقصد به‌وجود می‌آورد بحثی تحت عنوان توسعه پایدار مطرح شده است که بر اساس آن، تنوع بخشیدن به اقتصاد، ارتقای شاخص‌های توسعه انسانی، رفع مشکلات ناشی از صنعتی شدن مانند آلودگی‌ها محیطی، افزایش بهره‌وری نیروی انسانی، اشتغال‌زایی، تعامل فرهنگ‌ها و گفتمان‌ها و حفاظت از محیط زیست مطرح می‌شود.

در شرایط توسعه پایدار روستایی، بومگردی می‌تواند موجب حفظ و بهبود منابع انرژی، مسیرهای ارتباطی، کیفیت زمین، آب و هوا، ارتقای سبک زندگی افراد، رونق روستاها و رفع محرومیت از آنها می‌شود.

چه باید کرد؟

حال که تا حدودی با بومگردی و چالش‌های آن آشنا شدیم باید متوجه باشیم که برای رسیدن به شرایطی ایده‌آل و بهره‌وری از اکوتوریسم به‌عنوان یکی از شاخه‌های صنعت مدرن گردشگری لازم است با مدیریت صحیح و آموزش‌های اصولی این سبک سفر را در میان گردشگران و علاقه‌مندان آن جا بیندازیم. برای رسیدن به شرایط مطلوب در وهله نخست باید از منافع کوتاه مدت صرفنظر کرده و با نگاهی بلندمدت به این حوزه بپردازیم.

می‌توان شرایطی را ایجاد کرد که گردشگران با یادگیری اصول بومگردی تمام تلاششان را کنند تا معضلی برای جوامع محلی و ساکنان آن به‌وجود نیاورند، اما موضوع دیگری که باید به آن توجه کرد این است که نباید به مکان‌های حساس و روستاهای بکر و دورافتاده بیش از حد و ظرفیت آنها سفر کرد. به بیان دیگر، باید متوجه باشیم که بومگردی تنها سبک سفر در کشور نیست و قطعا روش‌های دیگری هم برای سفر و گردشگری وجود دارد.

البته در همه انواع سفر باید به‌عنوان یک انسان متعهد منشور گردشگری مسوولانه و اصول گردشگری پایدار را بپذیریم و به آن پایبند باشیم. در ادامه این گزارش به این اصول اشاره می‌کنیم:

• در سفرها تمرکز خود را بر روی محیط‌های طبیعی بکر و غیرقابل استفاده قرار ندهید.
• سعی کنید تأثیرات روی محیط را به حداقل برسانید.
• در میان کودکان، دوستان و آشنایان و خانواده خود احترام به محیط زیست را آموزش دهید.
• فرهنگ سفر مسوولانه را در خود و اطرافیانتان نهادینه کنید.
• تجربیات مثبت محیط زیستی خود را برای همسفرانتان بازگو کنید.
• با نحوه عملکرد خود، منافع مالی مستقیم برای حفاظت از محیط زیست منطقه مقصد فراهم کنید.
• قبل از بومگردی نسبت به فرهنگ، هنجارها، موضع‌گیری‌های سیاسی، محیطی و اجتماعی مناطق میزبان آگاهی خود را افزایش دهید.

با توجه به این اصول و با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح و سرمایه‌گذاری مناسب در این حوزه می‌توان زمینه را برای توسعه بومگردی در کشور ایجاد کرده و به بهترین شکل از این همه مواهب خدادادی استفاده کنیم. در چنین شرایطی قطعا با توسعه بومگردی و گردشگری روستایی موجب افزایش سطح درآمد و پس انداز، افزایش اشتغال فصلی روستاییان، افزایش مشارکت فرهنگی و اجتماعی مردم و ایجاد فرصت فعالیت در اجتماع برای زنان روستایی شده و از مهاجرت روستاییان بیکار به شهرها که اثرات جبران‌ناپذیر فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به همراه دارد، جلوگیری کنیم.