صنایع دستی شامل مجموعه‌ای از حرفه‌های مختلف تلفیقی از هنر و صنعت است که فرهنگ یک ملت را به‌خوبی نشان داده و بیانگر خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی مناطق مختلف یک کشور است.
از بحث هنری و فرهنگی آن که بگذریم، این محصول نقش ویژه‌ای در توسعه صنعت گردشگری بازی کرده و در حوزه صادرات غیرنفتی نیز باتوجه به ویژگی‌هایی که می‌توان برای آن برشمرد یک منبع مهم اقتصادی به‌حساب می‌آید.
صنایع دستی نقش بسزایی در اقتصاد کشورها ایفا می‌کند، به دلیل همین ویژگی بسیاری از کشورهای جهان با حفظ و حراست از صنایع دستی خود علاوه بر رفع معضلات اقتصادی مانند بیکاری، از این طریق به حفظ و معرفی پیشنه تاریخی و فرهنگی خود نیز می‌پردازند.
علیرغم اهمیت این حوزه و پتانسیل‌هایی که کشور ما در تولید صنایع دستی از آن برخوردار است، به‌گونه‌ای که بومیان در نقطه به نقطه ایران می‌توانند با تولید صنایع دستی متنوع جایگاه بی‌نظیری برای کشورمان نسبت به کشورهای دیگر ایجاد کنند، اما هنوز آن‌طور که انتظار می‌رود نتوانسته‌ایم از این ویژگی‌های مثبت سود ببریم.
چرا نمی‌توان صنایع دستی را نادیده گرفت؟
به همین دلیل است که بسیاری از کارشناسان معتقدند صنایع دستی ایرانی علیرغم تنوع، کیفیت و جذابیتی که دارد به‌خاطر نبود بازار، عدم شناسایی بازار متناسب با تولیدات، بسته‌بندی نامناسب، نداشتن برند مشخص، وجود صنایع دستی ارزان چینی در بازار، ضعف برنامه‌ریزی و عدم فرهنگ مناسب نتوانسته جایگاه اصلی خود را پیدا کند.
معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پیرامون این مقوله گفت: عینی‌ترین بخش‌های تولید در عرصه فرهنگ، صنایع دستی و تولیدات سنتی این مرز و بوم است که در زمینه‌های متعددی از قبیل اشتغال، کارآفرینی و به‌عنوان یکی از محصولات سبد صادرات غیرنفتی (رسمی و چمدانی) در ارزآوری بسیار تاثیرگذار است.
پویا محمودیان افزود: علاوه بر این، جذابیتی که در حوزه مسائل اجتماعی برای جوانان ما ایفا می‌کند و نقشی که زنان ما در این حوزه دارند، به‌گونه‌ای که بیش از ۷۵ درصد فعالان این حوزه بانوان هستند، انکار ناپذیر است.
وی تصریح کرد: حتی در بعد سیاسی نیز از آنجاکه هنر تحریم‌ناپذیر به‌حساب می‌آید و در حوزه فرهنگی از بعد ترویج هنر و فرهنگ ایرانی-اسلامی بسیار قابل توجه است. بنابراین، محوریتی که صنایع دستی ایجاد می‌کند در همه حوزه‌هاست و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان این محصول صددرصد ایرانی را نادیده گرفت.
معاون صنایع دستی در رابطه با عدم توجه به این حوزه گفت: معضلی که درحال حاضر وجود دارد این است که مردم دیگر مانند گذشته برای خرید کار دست هزینه نمی‌کنند. این موضوع دلایل متعددی دارد که یکی از مهمترین آنها افزایش قیمت مواداولیه به‌دلیل شرایط اقتصادی موجود، است و از آنجا که کار دست هم قیمت خاص خودش را دارد، قیمت تمام شده این محصولات بسیار گران است.
بر اساس این گزارش، نکته مهمی که در این میان وجود دارد این است که باتوجه به افزایش نرخ ارز در کشور، قیمت صنایع دستی برای گردشگران خارجی بسیار مناسب است. از این رو، با مهار بحران کرونا و ورود مجدد گردشگران خارجی به کشور می‌توان به این حوزه بیش از پیش رونق بخشید. ضمن اینکه در شرایط کنونی هم می‌توان مکان‌هایی را به‌عنوان نمایشگاه‌های بین‌المللی برای نمایش وعرضه صنایع دستی در ایران و یا حتی کشورهای همسایه در نظر گرفت.
از سوی دیگر، باید فعالان و دست‌اندرکاران صنایع دستی را یاری کرد تا بتوانند مطابق با سلیقه مخاطب محصولاتی تولید کرده و کالای خود را مطابق با استاندارهای جهانی بسته‌بندی کنند. چرا که، قطعا صنایع دستی ایرانی سفیران ایرانی درخارج از کشور هستند .
هر محصولی که کار دست باشد صنایع دستی نیست!
معاون امور هنری وزارت ارشاد اما در رابطه با وضعیت نابسامان صنایع دستی در کشور نظر متفاوتی دارد. محمدمجتبی حسینی در این باره معتقد است: در ابتدا باید مشخص کنیم که چه چیزی صناعات دستی را از آنچه که به عنوان هنر از آن یاد می‌کنیم وجه تمایز بخشیده است؟
وی ادامه داد: قطعا کاربردی بودن صنایع‌دستی است. به‌عنوان مثال، در ابتدا بشقاب برای مصرف روزانه انسان ساخته شد، سپس برای پیشکش کردن ظرف به ساحت فلان شاه و وزیر و… تصمیم گرفته شد به‌دلیل احترام به مخاطب شخص هنرمندی روی آن شیء طرحی اسلیمی بکشد. از این‌رو، بسته به فراخور اینکه مخاطب و مالک این ظرف چقدر فرد مهمی بود، تعیین می‌شد که نقاش یا هنرمند هم چه کسی باشد.
حسینی اظهار کرد: بنابراین، هنر با یک وجه کاربردی در خانه‌ها و در دسترس مخاطبان قرار گرفت. در این میان عده‌ای از مخاطبان مانند وکیل‌الرعایا معتقدند بودند که حیف است کار دست فلان استاد را به‌عنوان ظرف استفاده کنند، بنابراین، این ظروف به دیوارها آویخته شدند. آهسته آهسته وقتی این اشیاء جنبه تزئینی پیدا کردند، مجددا جای نقاشی‌ها از ظرف چینی و مینا به تابلوها و ابزار اصیل بازگشت. اما این کار دیگر در بین مردم جا افتاده بود. بنابراین، در هر کارگاهی اقدام به تولید ظروف این‌چنینی شده و سطح نازلی از هنر پا به بازار گذاشت.
معاون وزیر ارشاد افزود: این کار ادامه داشت در حالی‌که دیگر نمی‌شد نام آن را هنر گذاشت؛ طرح‌هایی روی ظروف به‌عنوان صنایع دستی و هنری به چشم می‌خورد که نه هنر اصیل ایرانی بود و نه طرح و رنگ و لعاب کار آن کیفیتی را که باید، داشت. این ماجرا تا به امروز کشیده شده است. چنانکه، امروزه مشاهده می‌کنیم، کار کارگری که اصلا اشرافی روی هنر و نقوش ایرانی ندارد، به‌عنوان صنایع دستی در بازارهای کشور به فروش می‌رود.
وی ادامه داد: این محصولات اثر هنری نیست که روی دیوار نصب کنیم و به قدری هم گران است که نمی‌توان به‌عنوان ظرف از آن استفاده کرد. بعد می‌گوییم مردم تمایلی به خرید صنایع دستی ندارند، اما متوجه نیستیم که این صنایع دستی نیست.
حسینی خاطرنشان کرد: وجه تمایز صنایع دستی با هنر در این است که عنصر کاربردی در آن برجسته باشد. پس اگر این عنصر در آن وجود نداشته باشد بخشی از معنای خود را از دست داده است. کسانی هستند که کار خود را از صنایع دستی شروع و به هنر ختم می‌کنند؛ کسانی هم از هنر شروع می‌کنند و در نهایت کارشان وجه کاربردی پیدا می‌کند، اما محصولی که نه هنر در آن به‌چشم می‌خورد و نه کاربرد دارد را نمی‌توان صنایع دستی نامید.
وی با بیان اینکه این موضوع در بسیاری از صناعات دستی اعم از ظرف، لباس، پارچه و… به‌چشم می‌خورد، گفت: البته، این به‌معنای سیادت رشته‌ای بر رشته دیگر نیست. بلکه، اساس مدنیت و فرهنگی است که در دل و ضمیر پدید آورنده وجود دارد و موجب پیدایش صنایع دستی می‌شود.
بنظر من صحبت ایشان صحیح نمی باشد. اگر هنر با زمان پیش نرود خواهد مرد. کاربری صنایع دستی دو وجه دارد : ۱- مصرفی ۲- تزئینی و هر کدام جایگاه ویژه خود را دارد و نباید به صورت صفر و یک به ان نگاه کرد. عدم توجه به ظرافت، کیفیت، نقش و نگار (پرهیز از تکرار بیش از حد و شکستن مقاومت در برابر بروز رسانی طرح و نگار ) و بسته بندی ۴ عاملی هستند که فاصله صنایع دستی ایران با بازار جهانی را تشکیل داده اند.