آنوقتها که در کودکیمان کارتون شهر لیلیپوت یا آدمکوچولوها را تماشا میکردیم، آرزویمان این بود که روزی بتوانیم به دنیای آنها سفر کنیم. آن موقعها این یک رویا بود، ولی شاید باور نکنید اگر بگوییم در دل کویر پهناور ایران، روستایی وجود دارد که به شهر لیلیپوتیها معروف است.
روستای ماخونیک، که از جاهای دیدنی خراسان جنوبی است، با مردمانی کوتاهقامت و آداب و رسومی عجیب تا مدتها از چشم جهان مخفی مانده بود و رازهای بسیاری را در خود پنهان داشت. این روستا، با معماری عجیب، خانههای گلی با سقف کوتاه و سبک زندگی بسیار سنتی، انگار از دل تاریخ بیرون آمده است.
در این مطلب از مجله گردشگری علی بابا همراهمان شوید تا به یکی از روستاهای مشهور ایران و جهان سفر کنیم و از راز و رمز آن پرده برداریم.
روستای ماخونیک کجاست؟
چرا روستای ماخونیک معروف است؟
روستای ماخونیک چه دیدنیهایی دارد؟
روستای ماخونیک چه امکانات رفاهی و تفریحی دارد؟
در بازدید از روستای ماخونیک کجا اقامت کنیم؟
مشخصات روستای ماخونیک
ماخونیک روستایی است در دل کوههای خراسان که تا سالها هیچ پدیده مدرنی نتوانسته بود به آنجا راه پیدا کند. روستای ماخونیک خراسان جنوبی که قدمتی چند صد ساله دارد، جزو هفت روستای شگفتانگیز جهان است. این روستا در اقلیمی خشک واقع شده که مردم سختکوش و مهربان آن همچنان رسوم خاص خود را حفظ کردهاند.
وقتی صحبت از ماخونیک باشد، اولین موضوعی که مطرح میشود قد کوتاه مردم این روستاست؛ اما فرهنگ متفاوت ساکنان روستای ماخونیک موضوع بسیار جالبتری است. تا دهههای اخیر، روستای ماخونیک همچنان به سبک زندگی سنتی خود کاملا پایبند بوده است.
طبق آخرین سرشماری جمعیت ایران، روستای ماخونیک ۷۹۰ نفر جمعیت دارد. این مردم آداب و رسوم اجدادشان را حفظ کردهاند و با کمی تغییر، به همان سبک زندگی میکنند. شاید باورتان نشود تا مدتها نوشیدن چای در این روستا مرسوم نبوده و حتی داشتن و تماشای تلویزیون گناه محسوب میشده است.
این روستا سالانه میزبان گردشگرانی است که به کشف فرهنگهای ناشناخته و جاذبههای بکر و کمتر دیدهشده علاقهمندند. بیاید تا بیشتر با روستای ماخونیک بیرجند آشنا شویم.
روستای ماخونیک کجاست؟
در استان خراسان جنوبی و در نزدیکی مرز افغانستان منطقهای وجود دارد به نام ماخونیک که روستاهایی نظیر جلارو، چاپنسر، کفاز، کلاته بلوچ، توتک، خارستو، دامدامه و میش نو، سولابست، لجونگ و سفالبند در آن واقع شدهاند. ماخونیک هم یکی از روستاهای همین منطقه و بزرگترین این روستاهاست.
روستای ماخونیک خراسان جنوبی در ۱۲۵ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند، در ۷۸ کیلومتری سربیشه و در دهستان درح واقع شده است. روستای ماخونیک با کشور همسایهمان افغانستان حدود ۳۵ کیلومتر فاصله دارد.
آدرس روستای ماخونیک: استان خراسان جنوبی، شهرستان سربیشه، بخش مرکزی، دهستان درح، روستای ماخونیک
لوکیشن روستای ماخونیک روی گوگلمپ
بهترین مسیر دسترسی به روستای ماخونیک
بهترین مسیر دسترسی به روستای ماخونیک از طریق جاده اصلی شهرستان بیرجند به سربیشه است. پس از اینکه به سربیشه رسیدید، باید ۷۸ کیلومتر دیگر پیش بروید تا بتوانید ماخونیک را ببینید. توصیه میشود با خودروی شخصی به این منطقه سفر کنید، زیرا دسترسی به وسایل نقلیه عمومی در نزدیکی روستا ممکن است محدود و مشکل باشد.
فاصله تهران تا ماخونیک
فاصله تهران تا روستای ماخونیک حدود ۱۲۶۶ کیلومتر است. این مسیر با خودروی شخصی حدود ۱۵ ساعت زمان میبرد. اگر میخواهید از تهران به روستای ماخونیک سفر کنید، دو مسیر پیش روی شماست:
مسیر اول: خودتان را به جادهای برسانید که به مشهد منتهی می شود. از سمنان، دامغان و شاهرود بگذرید تا به سبزوار برسید. در سبزوار، مسیرتان را به طرف جنوب تغییر دهید. سپس از شهرهای گناباد، بیرجند و طبس عبور کنید. در انتهای این مسیر به روستای ماخونیک بیرجند خواهید رسید.
مسیر دوم: در جاده قم به اصفهان پیش بروید. در این مسیر از قم، کاشان، یزد، طبس و بیرجند بگذرید تا به سربیشه برسید. از آنجا هم به ماخونیک بروید. این مسیر طولانیتر از مسیر اول است.
اگر میخواهید با اتوبوس سفر کنید، باید سوار اتوبوسهای تهران به بیرجند شوید و سپس از بیرجند به سربیشه و سپس به ماخونیک بروید.
برای سفر هوایی، باید از تهران به فرودگاه بیرجند بروید و بعد مسیری را تا سربیشه و ماخونیک طی کنید. سفر با قطار به این منطقه کمی دشوارتر است. قطار شما را به طبس میبرد. از طبس تا بیرجند هم باید مسیری طولانی را طی کنید.
فاصله مشهد تا ماخونیک
فاصله مشهد تا روستای ماخونیک حدود ۶۳۰ کیلومتر است و با خودروی شخصی حدود ۶ ساعت طول میکشد. بهترین مسیر از مشهد به سمت جنوب، عبور از شهرستانهای تربت حیدریه و قائنات و سپس رسیدن به شهرستان بیرجند است. بعد از بیرجند به سمت سربیشه و از آنجا به روستای ماخونیک میرسید.
ماخونیک یعنی چه؟
با خودتان فکر کردهاید که ماخونیک یعنی چه و چرا اسم این روستا را ماخونیک گذاشتهاند؟ چند روایت در این باره گفته شده که ما به طور مختصر به آنها میپردازیم.
طبق یکی از این روایتها، این اسم بسیار قدیمی است و گفته شده ماخونیک در واقع مادخنیک بوده است. «ماد» در زبان پهلوی به ماه تبدیل شده که به معنی شهر و مملکت است.
عدهای هم میگویند حدود ۲۰۰ سال قبل، چند مامور دولتی به این روستا رفتند و اهالی خیلی خوب از آنها استقبال نکردند. به همین دلیل، آنها این نام را برای روستا انتخاب کردند.
برخی هم میگویند شکافی در کوهی نزدیک روستا وجود دارد که به آن ماده خونیک گفته میشده است. به مرور زمان این اسم به ماخونیک تغییر یافته و به همین شکل مانده است.
تاریخچه روستای ماخونیک
گفته شده که ساکنان فعلی ماخونیک حدود ۴۰۰ سال پیش به این منطقه آمدهاند و در واقع ملیت افغانستانی دارند. در کتاب «خراسان و سیستان: سفرنامه کلنل پیت به ایران و افغانستان» اثر چارلز ادوارد پیت به ماخونیک اینطور اشاره شده است:
«در ماخونیک به جلگهای وارد شدیم که به زبان محلی به آن سنیخانه میگفتند. ساکنان این جلگه همگی اهل تسنن بودند. در تعدادی کلبه حقیر و ویران، تعدادی خانواده که پوستی تیره داشتند، زندگی میکردند. به نظر میرسید که از نظر خصوصیات نژادی و فرهنگ، این مردم اصالت خود را حفظ کرده و در طول زمان تحتتاثیر محیط اطراف خود قرار نگرفته باشند.
علت این امر نیز تا حدود زیادی نزدیکی به مرز افغانستان بود. مردمان ماخونیک دیگر ایرانیان را قجری میخواندند و چون قجریها دسترسی راحت به این روستا نداشتند، نمیتوانستند در امور آنها دخالت و اعمال نفوذ کنند.»
اما با توجه به یافتههای باستانشناسی، به نظر میرسد تاریخچه آن به خیلی قبلتر از این زمان بازمیگردد. گفته میشود که انسانهای کوتوله از ۶ هزار سال قبل از میلاد مسیح در این منطقه زندگی میکردهاند.
در سال ۲۰۰۵ میلادی، یافتن یک کوتوله مومیاییشده ۲۵ سانتیمتری در منطقه ماخونیک باعث شد گمانهزنیها قویتر شود. کارشناسان دریافتهاند که این مومیایی در واقع مربوط به یک نوزاد نارس بوده که حدود ۴۰۰ سال پیش مرده است، اما آنها ادعا میکنند که نسلهای قبلی ساکنان ماخونیک واقعا کوتاهتر از حد معمول بودهاند. هرچه هست، روستای ماخونیک بیرجند گذشته عجیبی داشته است.
معماری روستای ماخونیک
روستای ماخونیک خراسان جنوبی در منطقهای کوهستانی واقع شده است. خانهها کنار هم ساخته شدهاند تا امنیتشان حفظ شود و از گزند بادهای سرد در امان بمانند. با توجه به قامت مردم روستا، خانهها هم ارتفاع کمی دارند. برای وارد شدن به خانهها باید خم شوید. البته شرایط اقلیمی هم در کمارتفاع بودن خانهها تاثیر دارد، چون برای گرم کردن خانهها، کف آن را گود میکنند.
ساختن این خانههای کوچک کار آسانی نبوده و قد کوتاه ساکنان تنها دلیل ساختن آنها نبوده است. حمل مصالح ساختمانی کار دشواری بوده است؛ بنابراین خانهها را کوچکتر میساختند تا به مصالح کمتری نیاز داشته باشند.
در گذشته، عمدتا دیوارها از سنگ، خاک و خشت ساخته شدهاند؛ البته سالهاست که خانههای ماخونیک هم بهروز شدهاند و از آجر ساخته میشوند. یکی از ساختمانهای معروف روستای ماخونیک، برجی است که در بالاترین نقطه روستا قرار گرفته است. در گذشته از آن برای دیدهبانی استفاده میشده است.
خانهها خیلی نزدیک به هم ساخته شدهاند و کوچههای باریکی بین آنها شکل گرفته است. همانطور که گفتیم که این شیوه کمک میکند بادهای سرد کمتر به درون خانهها نفوذ کند. معماری روستای ماخونیک خودش بهتنهایی جاذبه گردشگری منحصربهفردی است که تلاش انسان برای سازگاری با محیط و استفاده بهینه از منابع موجود را نشان میدهد.
بخشهای مختلف خانههای روستای ماخونیک
اینطور که میگویند، ساکنان اولیه ماخونیک در میان کوهها و در شکاف میان سنگها و غارهای طبیعی زندگی میکردند. به این خانهها شیله میگفتند.
زندگی در چنین شرایطی دشوار بود و مردم روستای ماخونیک تصمیم گرفتند خانههایی برای خودشان بسازند. اقلیم منطقه باعث شد که آنها خانههای اتاقمانندی بسازند که بخشی از آن در زمین حفر میشود تا در تابستان خنک باشد و در زمستان گرمابخش.
اگر به عکسها دقت کنید، خانهها معمولا پنجره ندارند و درهای ورودی ارتفاع کمی دارند، شاید در حدود ۶۰ سانتیمتر. سقف خانهها هم کوتاه است. اتاقها اندازه و استاندارد خاصی ندارند و حتی اغلب چهارگوش نیستند. اتاقها به شکل دایره ناقص، نیمدایره، مثلثیشکل و حتی کجومعوج هستند.
اکثر خانهها در واقع یک اتاق است که مستقیم به کوچه راه دارد. به آنها خانه کرشکی میگویند. روش ساختن این خانههای عجیب هم جالب است. ابتدا زمین را به عمق نیم تا یک متر گود میکنند، سپس دیوارها را با سنگ و گل رس میسازند. سقف هم با چوب، خار و گِل پوشانده میشود. کسانی که اوضاع زندگیشان بهتر است، علاوه بر خانه کرشکی، خانه دیگری هم دارند که به آن میگویند خانه خاشهای. این خانه تنها با چوب و خار پوشانده میشود و در واقع خانه تابستانی است.
قسمتهای مختلف یک خانه ماخونیکی عبارتاند از:
- کرشک: اجاقی که در مجاور دیوار ساخته شده و دودکش آن به بیرون راه دارد.
- کرکار: کارگاه بافندگی و محل تولید انواع بافتههای مویی و کرباس.
- کندوک: خمرههای کوچکی که در آن غله، شلغم و چغندر خشکشده ذخیره میکنند.
- پهلو کرشکی: محلی کنار اجاق که در آن هیزم و دیگ گذاشته میشود.
- جاسفره: محل نگهداری سفره و خمیر کردن آرد.
- جادستاس: محل نگهداری دستاس یا آسیاب سنگی.
- جاپالیشن: محلی است که در آن ظرف سفالی نمک را قرار میدهند.
- جافرشی: محل نشیمن خانه و پهن کردن زیرانداز.
- طاقچه علمی: طاقچهای که محل نگهداری کتاب است.
بهترین زمان بازدید از روستای ماخونیک
با چیزهایی که از روستای ماخونیک گفتیم، احتمالا مشتاقید که به این روستای اسرارآمیز سری بزنید. منطقه ماخونیک زمستانهای سرد و تابستانهای گرمی دارد. پس توصیه میکنیم که حتما در فصلهای معتدل به روستای ماخونیک سفر کنید.
ماههای فروردین و اردیبهشت در فصل بهار و مهر و آبان در فصل پاییز بهترین زمانها برای سفر به روستای ماخونیک خراسان جنوبی هستند. در این ماهها هوا معتدلتر است و از گرمای شدید تابستان و سرمای زمستان خبری نیست.
دیدنیهای روستای ماخونیک
روستای ماخونیک با معماری خاصش و مردمانش خودش جاذبه توریستی منحصربهفردی است؛ با این حال جاهای دیدنی دیگر هم دارد مثل بنای برج و قلعه، برج گل انجیر، سنگ سیاه یا سنگنگاره، منزل سرگردونی و نادر مره.
امکانات رفاهی روستای ماخونیک
زندگی مردم روستای ماخونیک تا حد زیادی دستنخورده باقی مانده، بنابراین امکانات رفاهی کمی به این روستا راه یافته است.
آب لولهکشی، برق، خانه بهداشت، مدرسه ابتدایی، مکتبخانه، حمام و مغازههایی مانند خواربارفروشی، قصابی، نانوایی و تعمیرگاه بخشی از امکانات روستای ماخونیک بیرجند است.
راه منتهی به روستای ماخونیک هم آسفالت شده است تا رفتوآمد به این روستا راحتتر باشد.
قد مردم روستای ماخونیک
یکی از دلایل شهرت روستای ماخونیک قد کوتاه ساکنان آن است تا حدی که بعضیها به آن میگفتهاند شهر آدم کوتولهها. در گذشته، قد مردم روستای ماخونیک دیگر از ۱۴۰ سانتیمتر بلندتر نمیشد.
یکی از دلایل این قد کوتاه تغذیه مردم روستا بوده است. به دلیل انزوای روستا و دسترسی نداشتن به مواد غذایی متنوع و مقوی، رژیم غذایی مردم ماخونیک به طور عمده از مواد غذایی ساده نظیر شلغم و چغندر تشکیل میشده است.
دلیل دیگر ازدواج فامیلی است که این وضعیت را تشدید میکرده است. در سالهای اخیر با بهبود وضعیت تغذیه و دسترسی بیشتر به مواد مغذی، بهویژه آهن، نسل جدید اهالی روستا قدبلندتر شدهاند.
شغل، فرهنگ و سوغاتی روستای ماخونیک
همانطور که گفتیم اهالی ماخونیک از نژاد افغان هستند و با لهجه خاصی از زبان فارسی صحبت میکنند. مردم روستای ماخونیک علاقه زیادی به مسائل دینی دارند. آنها سنیمذهب و پیرو ابوحنیفه نعمان بن ثابت هستند. در این روستا کلاس علوم قرآنی تشکیل میشود که اهالی روستاهای اطراف هم بچههایشان را برای آموزش به آنجا میفرستند.
زندگی در طبیعتی خشن از اهالی روستای ماخونیک بیرجند، مردمانی سختکوش ساخته است. کشاورزی و دامداری شغل اصلی مردم روستای ماخونیک است. البته آبوهوای منطقه اجازه نمیدهد آنها از هر دامی نگهداری کنند یا محصولات متنوعی را بکارند. آنها بز پرورش میدهند، چون میتواند در اقلیم خشک منطقه دوام بیاورد.
سیر، چغندر، شلغم، جو و یونجه محصولات کشاورزی این منطقه هستند. بهخاطر خشک بودن منطقه، کشاورزی روستای ماخونیک هم کمی متفاوت است. آنها در زمینهایی با ابعاد کوچک کشت میکنند تا آبیاری آن آسانتر باشد. درختان عناب، زردآلو و انجیر هم در روستای ماخونیک وجود دارند که مردم از میوههای آن استفاده میکنند.
شیوه لباس پوشیدن مردم ماخونیک شبیه بلوچهاست. از موی بز برای لباسهای زمستانی استفاده میکنند. در باراکی (نوعی پیراهن که مخصوص زمستان است) و جره (نوعی جوراب) از موی بز استفاده میشود. توبره، زیرانداز و بند کفش را هم از موی بز درست میکنند، چون بز تنها دام در این منطقه است.
در گذشته، مردم روستای ماخونیک کفشهایی محلی میپوشیدند که به آنها کَدْراک میگفتند. کدراک را با چوب درخت بنه درست میکردند.
مردم روستای ماخونیک خراسان جنوبی راه و رسم خاصی برای زندگیشان دارند. شاید تعجبآور باشد، ولی مردم این روستا با وجود مشکلات فراوان و فقر، حاضر نیستند روستا را رها کنند. چون در منطقهای دورافتاده بودهاند، فرهنگشان دستنخورده مانده است. روشهای قدیمی زندگی مردمانشان هنوز هم رعایت میشود. مردم ماخونیک بسیار صلحطلباند و اگر هم مرافعهای به وجود بیاید، هنوز رسم ریشسفیدی بین آنها برقرار است.
جالب است که آنها روشهایی برای در امان ماندن جامعهشان از بیماری داشتند. اگر فردی دچار بیماری خاص یا واگیردار مانند آبله میشد، او را به جایی دورتر از روستا میبردند و قرنطینه میکردند تا بیماری سرایت نکند.
دوری از مناطق شهری باعث شده بود که پدیدههای امروزی مانند تلویزیون هم پا به این روستا نگذارد. آنها تلویزیون را عامل شیطانی میدانستند که میتواند کودکانشان را جادو کند. مردم روستای ماخونیک گوشت نمیخوردند و این کار را ناپسند میدانستند. سیگار کشیدن هم از نظرشان گناه بود.
غذاهای محلی ماخونیک
انزوای روستای ماخونیک بیرجند روی تغذیه مردم آن تاثیر گذاشته است. شاید باورتان نشود که تا همین چند سال پیش مردم روستا با خیلی از غذاهایی که ما میخوریم، آشنایی نداشتند. حتی تا ۱۰ سال پیش، آنها فقط وعده صبحانه و شام داشتند. البته این روش عجیبی نیست و تا قبل از شکلگیری علم تغذیه، این روش توصیه میشده است.
قوت غالب ساکنان ماخونیک ترکیبی از چغندر و شلغم پخته است که به آن پختک میگویند. از پختک در غذاهای مختلف استفاده میشود، برای مثال از آن آشی به نام کاچی میپزند. روش پخت آش کاچی اینطور است که تکههای پختک را در آب میجوشانند و بعد مقداری آرد و نمک به آن اضافه میکنند و میگذارند تا خوب بپزد. پنبهدانه برشته هم از غذاهای زمستانی مردم ماخونیک است.
روش تغذیه مردم ماخونیک به همین شکل بود تا وقتی که گندم به این روستا رسید. عجیب است که مردم این روستا تا دهه ۷۰ هنوز با گندم آشنا نبودند. پس از آن، مردم روستای ماخونیک یاد گرفتند نان بپزند و با کشک بخورند.
البته کشکی که آنها استفاده میکنند با چیزی که ما به عنوان کشک میشناسیم، متفاوت است. برای درست کردن کشک، آرد و دوغ را ترکیب میکنند و به شکل خمیر درمیآورند. سپس این خمیر را خشک میکنند. خمیر خشکشده را با دستاس پودر میکنند. سپس سیر کوبیده را با روغن تفت میدهند و پودر کشک را به آن اضافه میکنند.
در مرحله آخر به آن آب اضافه میکنند و اینطوری کشک ماخونیکی درست میشود. در این کشک نان تیلیت کرده و نوش جان میکنند.
این روزها دیگر آنها از کشک معمولی هم استفاده میکنند. آن را با آب مخلوط میکنند و میسایند و وقتی به شکل کشک درآمد با نان یا پختک میخورند.
کشکبنه هم یکی از غذاهای سنتی روستای ماخونیک است که از آب پنیر و نوعی پسته که در کوهستانها میروید، تهیه میشده است.
قلورشیر، قلور ترش، سوزی، اشکنه زن کاهل، آب دوغ، گرماس، آب ماست، اشترغاز و تلخو از دیگر غذاهای مردم روستای ماخونیک است. این غذاها هر کدام به شیوه خاصی تهیه میشوند و اغلب از مواد اولیهای درست میشوند که در آن منطقه یافت میشود. این روشهای تغذیهای بازتابی از فرهنگ و تاریخچه زندگی در این روستای خاص و دور از دسترس است.
اقامت در روستای ماخونیک
اغلب کسانی که به ماخونیک میروند، آنجا اقامت نمیکنند، چون حدود ۳ ساعت طول میکشد که همهجای آن را ببینید. اما اگر دوست دارید زندگی در خانههای ماخونیکی را تجربه کنید، میتوانید در اقامتگاه بومگردی ماخونیک (المهدی) بمانید.
این اقامتگاه چهار اتاق حدودا ۱۸ متری دارد. در هر اتاق ۶ نفر میتوانند بمانند. اتاقها سرویس بهداشتی اختصاصی ندارند و باید از سرویس بهداشتی (توالت ایرانی) و حمام داخل حیاط به صورت مشترک استفاده کنید.
پارکینگ غیرمسقف، آشپزخانه عمومی با تمامی تجهیزات و لوازم موردنیاز آشپزی، راهنمای محلی تورهای گردشگری، رختخواب و سیستم سرمایشی و گرمایشی بخشی از امکانات رفاهی این اقامتگاه است.
توصیههایی برای سفر بهیادماندنی به روستای ماخونیک
- در فصل مناسب و با برنامهریزی قبلی از روستای ماخونیک بیرجند بازدید کنید.
- روستای ماخونیک در منطقهای بکر واقع شده و رسوم خاص خود را دارد. در هنگام بازدید از روستا، به آداب و رسوم ساکنان آن احترام بگذارید.
- امکانات رفاهی این روستا کم است و اگر قصد اقامت در این روستا را دارید، این موضوع را در نظر بگیرید.
- فضای سنتی و معماری عجیب خانههای ماخونیک سوژه جالبی برای عکاسی است. همچنین میتوانید چشماندازهای خاص منطقه را با دوربین عکاسیتان ثبت کنید.
- اگر به روستای ماخونیک رفتید، جای ما را هم خالی کنید. سفرتان بهیادماندنی.