اصفهان شهری با بناهای تاریخی و رازهای سربه‌مهر مانده است. حمام شیخ بهایی اصفهان یکی از همان بناهای تاریخی این شهر است که به‌دلیل معماری منحصربهفرد و سیستم گرمایشی شگفت‌انگیزش، در میان حمام‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. این حمام فقط با یک شمع گرم میشود!
راز این حمام در سیستم گرمایشی آن نهفته است تا به امروز مدنظر بسیاری معماران و دانشمندان قرار گرفته است.
اگر به اصفهان سفر کردید، پیشنهاد می‌کنیم سری به این حمام تاریخی بزنید تا از این شاهکار معماری و مهندسی ایرانیان در دوران صفویه لذت ببرید؛ همچنین می‌توانید پس از دیدن از حمام به سراغ سایر مکان های دیدنی اصفهان مثل مسجد جامع و خانه قزوینی‌ها بروید و این شهر تاریخی را قدم‌به‌قدم کشف کنید.
حمام شیخ بهایی کجاست؟
مهمترین ویژگی حمام شیخ بهایی چیست؟
دیدنی‌های نزدیک به حمام شیخ بهایی کدام است؟
در چه ساعاتی می‌توان از حمام شیخ بهایی دیدن کرد؟
قدمت حمام شیخ بهایی به چه زمانی مربوط میشود؟
تاریخچه حمام شیخ بهایی
حمام شیخ بهایی اصفهان، بنایی تاریخی و یادگاری از دوره صفوی است که با معماری شگفت‌انگیز و سیستم گرمایشی منحصربهفرد خود، در میان حمام‌های تاریخی ایران شهرت خاصی دارد.
این بنا در زمان حکومت شاهعباس اول صفوی و به دستور او در سال ۱۰۲۵ قمری،به‌دست شیخ بهایی، دانشمند و معمار نامدار آن دوره ساخته شده است. این حمام در زمان ساخت خود، یکی از مدرن‌ترین و مجهزترین حمام‌های ایران به شمار می‌رفت و از شاهکارهای مهندسی شیخ بهایی محسوب می‌شد.
عکس از: سایت Nwshanmap
در گذشته، حمام شیخ بهایی که جزو آثار ملی به شمار می‌رود، در تملک حدود ۳۰ نفر از افراد مختلف بود؛ اما خوشبختانه در سال ۱۳۹۷ شمسی، سازمان میراث فرهنگی اصفهان، این بنا را از مالکینش خریدند و بازسازی و مرمت کردند. هرچند حالا این بنا به ویرانه‌ای متروک تبدیل شده است.
حمام شیخ بهایی کجاست؟
حمام شیخ بهایی در شهر اصفهان، خیابان عبدالرزاق، کوچه شیخ بهایی، میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه، نزدیک بقعه درب امام قرار گرفته است.
لوکیشن حمام شیخ بهایی روی گوگل‌مپ
وجه تسمیه حمام شیخ بهایی
این حمام اسرارآمیز نام خود را از طراح و معمارش شیخ بهایی گرفته و به همین نام مشهور شده است.
عکس از: سایت Wikimedia
راز حمام شیخ بهایی
سیستم گرمایشی، همان راز سربه‌مهر گرمابه شیخ بهایی است. در طول قرن‌ها، راز گرم‌شدن این حمام تنها با یک شمع، ذهن معماران و مهندسان را به خود مشغول کرده است؛ اما راز این شاهکار مهندسی ایرانی چیست؟ هرچند جواب قطعی برای این معما پیدا نشده؛ اما نظریه‌های مختلفی درباره سیستم گرمایشی حمام وجود دارد.
عکس از: سایت Nwshanmap
برخی معتقدند که در زیر حمام، شبکه‌ای از لوله‌های سفالی وجود دارد که آب را از منبعی گرم، مانند عصارخانه، به حمام منتقل می‌کرده است. این لوله‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که با یک شمع کوچک، گرمای کافی برای گرم‌کردن آب حمام تأمین میشده است.
برخی دیگر بر این باورند که از روغن حاصل از دانه‌های روغنی در عصار خانه مجاور حمام، به‌عنوان سوخت استفاده میشده است. این روغن در مخازنی ذخیره میشده و به‌تدریج به حمام منتقل و با مشعل کوچکی گرم میشده است. گرمای حاصل از سوزاندن روغن، آب حمام را گرم می‌کرده است.
عکس از: وب‌سایت ایکس
نظریه دیگر، استفاده از طلا در ساخت حمام است. مهندس مشهدی در طی تحقیقات خود به این نکته رسید از طلا به‌عنوان روکش دیوارها و سقف حمام استفاده شده است. طلا رسانای بسیار خوبی برای گرماست و می‌توانسته گرمای حاصل از شمع را به‌طور یکنواخت در حمام پخش کند؛ پس راز گرمابه شیخ بهایی را در منبع آب آن دانست.
عکس از: سایت Mehrnews
البته تا به امروز، هیچ مدرک قطعی برای اثبات هیچ یک از این نظریه‌ها وجود ندارد. راز گرم‌شدن حمام شیخ بهایی با یک شمع، همچنان یکی از معماهای تاریخ معماری ایران باقی مانده است.
این نکته را هم بگوییم که طبق اسناد تاریخی گفته شده، زمانی که محققان انگلیسی برای کشف راز حمام شیخ بهایی پا به آنجا گذاشتند و با تخریب قسمتی از بنا باعث خاموش‌شدن شمع شدند و پس از آن دیگر نتوانستند آن را روشن کنند.
معماری حمام شیخ بهایی
معماری حمام شیخ بهایی نمونه‌ای از هنر و خلاقیت ایرانیان در دوران صفویه است. سقف گنبدی، کاشی‌های رنگارنگ و نفیس در تزیینات داخلی و خارجی بنا بخشی از معماری زیبای این گرمابه است.
این حمام از دو بخش زنانه و مردانه ساخته شده بود. همچنین مانند سایر حمام‌های ایرانی از طب ایرانی – اسلامی پیروی می‌کرد و شامل سه بخش مختلف سربینه و گرمابه و میان‌در بود که دمای متفاوتی داشتند.
عکس از: سایت Google Maps
داشتن دو سرینه بزرگ که هر کدام برای یک جنسیت در نظر گرفته شده بود و گرمابه هشت‌ضلعی از ویژگی‌های مهم معماری این حمام است. رخت‌کن، سکوهایی برای نشستن، گنج‌ها، حوضچه، خزینه و استخر دیگر بخش‌های این حمام است که در طراحی و معماری این بنا به آن‌ها توجه شده است.
بخش‌های مختلف حمام شیخ بهایی
این حمام نه‌تنها به‌خاطر راز شمع بلکه به‌دلیل معماری منحصربه‌فردش هم مشهور بوده است. در ادامه به معرفی بخش‌های مهم این حمام تاریخی می‌پردازیم.
استخر و خزینه
این حمام دو استخر مجزا برای زنانه و مردانه داشت که از آن برای شست‌وشو و آب‌تنی استفاده میشده است. در زیر هر کدام از استخرها، یک خزینه وجود دارد که آب گرم آن را با استفاده از سیستم گرمایشی شگفت‌انگیز این حمام تأمین می‌کرده است.
آتش‌خانه
آتش‌خانه حمام شیخ بهایی در زیر خزینه قرار دارد و با تونلی به خزینه متصل میشود. از گرمای آتش‌خانه برای گرم‌کردن آب خزینه‌ها استفاده میشده است.
سربنیه
سربینه اولین فضایی بود که افراد پس از ورود به حمام با آن روبه‌رو می‌شدند. این فضا به‌عنوان رخت‌کن عمل می‌کرد و مکانی برای تعویض لباس و آماده‌شدن برای استحمام بوده است.
سربینه‌ها معمولاً با تزیینات کاشی‌کاری و نقاشی‌های دیواری، فضایی زیبا و دل‌نشین داشتند. حمام شیخ بهایی دو سربینه مجزا برای آقایان و خانم‌ها داشته است.
عکس از: سایت Mehrnews
آب‌انبار
همچنین این حمام آب‌انبار بزرگی داشت که آب سرد ضروری حمام را از طریق قنات تأمین و در خود ذخیره می‌کرده است.
مسیر دسترسی به حمام شیخ بهایی
موقعیت مکانی گرمابه شیخ بهایی در مرکز شهر اصفهان باعث شده تا دسترسی به این بنای تاریخی از طریق خودروی شخصی و حمل‌ونقل عمومی مانند تاکسی و اتوبوس امکان‌پذیر باشد.
اگر قصد دارید از اتوبوس برای رسیدن به این مکان تاریخی استفاده کنید، باید در ایستگاه اتوبوس میدان امام علی پیاده شوید و مسیر کوتاهی را پیاده‌روی کنید تا به حمام شیخ بهایی برسید.
عکس از: سایت Mehrnews
بهترین زمان بازدید از حمام شیخ بهایی
بهترین زمان برای بازدید از اصفهان از نظر آب‌وهوا، فصل بهار و پاییز است. در این فصول هوا معتدل و دلپذیر است و خبری از گرمای طاقت‌فرسای تابستان یا سرمای زمستان نیست. ازآنجاکه امکان ورود به داخل حمام نیست، صبح زود یا نزدیک عصر بهترین زمان برای پیاده‌روی در کوچه شیخ بهایی و دیدن بنای کلی و معماری این حمام تاریخی است.
عکس از: سایت Mehrnews
امکانات رفاهی حمام شیخ بهایی
همان‌طور که بالاتر گفتیم، حمام شیخ بهایی اصفهان در حال حاضر به‌عنوان یک مکان تاریخی فعال نیست و امکان استفاده از آن به‌عنوان حمام‌عمومی وجود ندارد؛ همچنین به‌دلیل رسیدگی نامناسب بخش‌های مختلف آن تخریب شده و دیگر مناسب بازدید نیست و امکانات رفاهی خاصی در آن وجود ندارد.
بااین‌حال چند پارکینگ، کافی‌شاپ، رستوران و سرویس بهداشتی اطراف حمام در خیابان شیخ بهایی و نزدیک به سایر جاذبه‌های دیدنی این منطقه وجود دارد.
عکس از: سایت Mehrnews
جاهای دیدنی نزدیک به حمام شیخ بهایی
قرارگرفتن حمام شیخ بهایی در مرکز شهر باعث شده تا به بسیاری از جاذبه‌های دیدنی اصفهان نزدیک باشد. پس از بازدید از این حمام تاریخی، پیشنهاد می‌کنیم از مکان‌های زیر هم بازدید کنید.
خانه تاریخی جواهری
پس از بازدید از گرمابه شیخ بهایی با کمی پیاده‌روی می‌توانید خودتان را به این خانه تاریخی برسانید که همانند جواهری در کوچه‌های اصفهان می‌درخشد. خانه تاریخی جواهری که در دوره قاجار ساخته شده است، با معماری خاص، تزیینات و گچ‌بری‌های شاخص، شیشه‌های رنگی و… شما را مجذوب خودش می‌کند.
عکس از: سایت Google Maps
در حال حاضر این مکان از حالت مسکونی خارج شده و به کارگاه‌های هنرها و صنایع‌دستی هنرمندان اصفهان تبدیل شده است.
بازدید از این بنا یک تیر و چندان نشان است. با بازدید از این خانه زیبا، علاوه‌بر بازدید و لذت‌بردن از فضای داخلی خانه، می‌توانید با صنایع‌دستی اصفهان بیشتر آشنا شوید و یکی از آن‌ها را با خود به یادگار ببرید.
مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان که یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین مساجد ایران است، در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. در این مسجد می‌توانید شاهد گنبدهای عظیم، مناره‌های بلند، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های نفیس باشید. این مسجد به بخش‌های مختلفی تقسیم شده که هر کدام در عین زیبایی حس و حال خاصی را به شما می‌دهد.
عکس از: سایت Google Maps
عصارخانه جماله
این بنای تاریخی که در دوره صفویه و به دستور شاهعباس اول ساخته شده، در گذشته برای تولید عرقیات گیاهی استفاده میشده است. همان‌طور که بالاتر گفتیم نزدیکی این بنا به حمام شیخ بهایی سبب شده تا این نظریه مطرح شود که سوخت لازم بابت گرمای آب حمام از روغن‌های عصار خانه تأمین میشده است.
عکس از: سایت Google Maps
هرچند این بنای تاریخی هم مانند حمام شیخ بهایی بازسازی و مرمت نشده؛ اما شاید شانس دیدن فضای داخلی و طبقه زیرین آن را داشته باشید.
گنبد خواجه نظام‌الملک
اگر به مسجد جامع اصفهان سری زدید، بازدید از گنبد خواجه نظام‌الملک را فراموش نکنید. این گنبد که در ضلع جنوبی مسجد جامع اصفهان واقع شده است و یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین گنبدهای این مسجد به شمار می‌رود. این گنبد با دهانه‌ای بیش از ۱۵ متر و ارتفاعی بیش از ۳۰ متر، تزیینات آجری، گچ‌بری، سنگ و کاشی دارد و به‌خوبی معماری دوره سلجوقی را نمایش می‌دهد.
عکس از: سایت Google Maps
خانه قزوینی‌ها
خانه قزوینی‌ها یکی از خانه‌های تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به دوره قاجار و سلطنت ناصرالدین‌شاه می‌رسد. این خانه تاریخی در خیابان ابن‌سینا، چهارراه بابا قاسم و میدان شهشهان واقع شده است. سبک معماری خانه قزوینی‌ها، گچ‌بری و آینه‌کاری، شیشه‌بندی منقوش درهای شاه‌نشین بخشی از زیبایی‌های این بنای تاریخی است که می‌تواند تجربه و حس زندگی در خانه‌های سنتی و اصیل ایرانی را به شما هدیه دهد.
عکس از: سایت Google Maps
توصیه‌هایی برای بازدید از حمام شیخ بهایی
همان طور که بالاتر گفتیم حمام شیخ بهایی در حال حاضر متروکه و تعطیل است و امکان بازدید از فضای داخلی آن وجود ندارد.
افسوس و دوصد افسوس که هر چه مساجد آباد تر شدند تاریخ و فرهنگ ما ویران و ویرانتر خلایق هر چه لایق
واقعا حیف این بناها که بدست ی مشت نالایق از بین رفت . افسوس
راز روشنایی و گرمی آن رازی علمی و مهندسی مبتی بر داشته های فرهنگی ایرانی است.
محمد رضا دامغانی