هگمتانه شهری شگفت‌انگیز است که در دل بافت تاریخی همدان و به‌عنوان یکی از ارزشمندترین و مهمترین جاهای دیدنی همدان شناخته می‌شود. این شهر را همه ایرانی‌ها می‌شناسند و اگر گذارشان به همدان بیفتد، حتما سراغی از آن می‌گیرند.
تپه هگمتانه قصرهایی همچون قلعه‌های تودرتو و دیوارهایی که یکی از دیگری بلندتر بودند و شبکه‌ای خارق‌العاده برای آبرسانی داشت. شبکه‌ای که کف کانال‌هایش را با آجرهای یکدست و مربعی پوشاندند تا کیفیت آب حفظ شود.
پادشاه مادها، دغدغه زندگی در رفاه برای قومش را داشت و برای همین غیر از شبکه آبرسانی، مجموعه‌ای منظم از خانه‌های مسکونی را ساخت که بی‌شباهت به مجتمع‌های مسکونی فعلی نیست. برای آشنایی بیشتر شما با شهر هگمتانه، آثار باستانی و بخش‌های مختلف، در این مقاله از مجله گردشگری علی‌بابا سفری به قلب همدان خواهیم داشت.
هگمتانه کجاست؟
مهمترین ویژگی هگمتانه چیست؟
مسیر هگمتانه از تهران چگونه است؟
فاصله هگمتانه از تهران چقدر است؟
دیدنیهای نزدیک هگمتانه کدام است؟
آشنایی با همگتانه
شهر تاریخی هگمتانه چون در میان تپه‌ای وسیع قرار گرفته، به آن تپه هگمتانه هم می‌گویند. باتوجه‌به وسعت ۳۰ هکتاری، این تپه به‌عنوان پهناورترین تپه باستانی در تمام ایران شناخته می‌شود؛ البته وسعت این منطقه با محاسبه بخش‌های قدیمی به بیشتر از ۳۵ هکتار هم می‌رسد. حدود ۱۰ هکتار از این شهر مالک شخصی داشت؛ اما در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ خریدند و به شهر تاریخی اضافه کردند.
معماری و نقشه منظم، معابری که سنگ‌فرش شده‌اند، آجرهایی مربعی‌شکل، شبکه آبرسانی بزرگ و باورنکردنی، حصاری طولانی و بزرگ و خیلی موارد دیگر باعث شده تا شهر باستانی هگمتانه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری بزرگ و مهم در همدان شناخته شود.
عکس از: سایت Google Maps
این شهر زیبا و مهم، زمانی اولین پایتخت ایران بود و از معدود شهرهای باستانی جهان است که همراه آتن در یونان، شوش در خوزستان و رُم در ایتالیا هنوز پابرجا مانده است. هرودوت ساخت این شهر را به دیاکو نسبت داده و گفته که ۷ دیوار داشت که هرکدام از آنها به رنگ یکی از سیاره‌ها بود. هگمتانه که دیرینگی آن به دوره مادها برمی‌گردد در تاریخ ۲۴شهریور۱۳۱۰ به ثبت ملی رسید.
هگمتانه کجاست؟
تپه هگمتانه در استان همدان، شهر همدان، انتهای خیابان اکباتان، میدان اکباتان، پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه قرار دارد. این تپه باستانی مهم به‌شکل پشته‌ای بیضی‌شکل است که درست در دل بافت قدیمی شهر همدان قرار گرفته است. رودخانه نظربیک، بلوار هگمتانه و ۲۴ متر سرگذر در ضلع جنوبی و شرقی این منطقه و بازار شهر همدان در ضلع غربی و بلوار الوند هم در ضلع شمالی قرار دارند.
لوکیشن هگمتانه روی گوگل‌مپ
عکس از: سایت incredibleiran
مسیر دسترسی به هگمتانه
برای رسیدن به همدان و بازدید از هگمتانه روش‌های مختلفی وجود دارد که شامل قطار، هواپیما، اتوبوس و ماشین شخصی است.
- قطار: نزدیک‌ترین ایستگاه قطار به تپه هگمتانه، ایستگاه راه‌آهن همدان است که در جاده رباط‌شورین قرار دارد. ایستگاه راه‌آهن با هگمتانه ۱۶.۹ کیلومتر فاصله داشته و حدود ۲۵ دقیقه در راه هستید.
- فرودگاه: فرودگاه بین‌المللی همدان در ۸کیلومتری شمال شرقی شهر، جاده اصلی تهران به همدان قرار دارد. آدرس سایت فرودگاه هم airport.ir است. فرودگاه همدان با تپه تاریخی ۹.۱ کیلومتر فاصله دارد و حدود ۱۴ دقیقه در راه هستید.
- اتوبوس: همدان چند پایانه مسافربری دارد که شامل پایانه اتوبوس‌رانی بزرگ همدان، پایانه سفیدآبی و پایانه اکتابان می‌شود.
- خودروی شخصی: اگر بخواهید با خودروی شخصی خودتان به همدان بروید، مسیر دسترسی و مدت‌زمانی‌که در راه هستید، به مبدا بستگی دارد.
عکس از: سایت Google Maps
مثلا برای دسترسی به هگمتانه از تهران باید وارد آزادراه تهران به ساوه شوید و مسیرتان را ادامه دهید تا به آزادراه ساوه به همدان برسید. در همین آزادراه برانید تا به بلوار شهید سرلشکر همدانی برسید. در انتهای بلوار همدانی وارد بلوار انقلاب شوید و قبل از بلوار فلسطین، میدان باباطاهر را دور بزنید تا وارد خیابان معصومی شوید.
در انتهای خیابان به میدان عینالقضات می‌رسید. میدان را دور بزنید و وارد بلوار علویان شوید. در انتهای بلوار علویان به میدان اکباتان می‌رسید که تپه هگمتانه در نزدیکی آن قرار دارد. این مسیر ۳۱۵ کیلومتر بوده و حدود ۳ ساعت و ۳۷ دقیقه در راه هستید.
بهترین زمان بازدید از هگمتانه
بهترین زمان بازدید از شهر هگمتانه، آخرهای بهار و تابستان است. پاییز و زمستان که از راه برسند، هوای همدان خیلی سرد می‌شود؛ اما خب شهر در مقایسه با بهار و تابستان، خلوت‌تر است. اگر دنبال آرامش و فضای سبز و آب‌وهوایی دلنشین هستید، بهار فصل مناسبی است؛ اما اگر دنبال خلوتی و خنکی هوا هستید که ماه‌های اول پاییز می‌تواند زمان مناسبی برای سفر باشد.
عکس از: سایت visit-tehran
تاریخچه هگمتانه
تاریخچه شهر باستانی هگمتانه به دورههای مختلفی تقسیم می‌شود. باتوجه‌به منابع استراتژیک و موقعیت هگمتانه، این محوطه باستانی احتمالا قبل از هزاره یکم پیش از میلاد مسیح اشغال شده بود؛ البته شواهد تاریخی برای این احتمال وجود ندارد.
عکس از: سایت Wikipedia
طبق گفته «هرودوت»، شهر هگمتانه در اواخر سده هشتم قبل از میلاد مسیح، توسط «دَهیوکَ» به‌عنوان پایتخت مادها انتخاب شد. هرودوت مجموعه‌ای را توصیف کرده که شامل قصر و اقامتگاه نظامی و خزانه‌داری روی تپه‌ای وسیع است. او گفته که مجتمع اصلی با۷ دیوار متحدالمرکز احاطه شده که هر دیوار داخلی از دیوار بیرونی بلندتر بود. در ادامه به بررسی تاریخچه این شهر باستانی در دورههای مختلف می‌پردازم.
دوران مادها
بررسی آثار به‌جای‌مانده از گذشته‌های دور احتمال اینکه شهر هگمتانه را در قرن ۱۷ قبل از میلاد مسیح و قوم ماد تاسیس کرده‌اند، قوت می‌بخشد. در آن زمان، این شهر اولین پایتخت پادشاهان ایرانی بود؛ البته نظرات خیلی مختلفی درباره این شهر باستانی وجود و بعضی از کارشناسان معتقدند که اینجا مجموعه‌ای از کاخ‌ها و عمارت‌هایی بوده که همگی از زمان حکومت مادها و هخامشی‌ها به جای مانده است.
عکس از: سایت incredibleiran
بعضی از باستانشناسها هم با بررسی موقعیت استراتژیک این منطقه احتمال داده‌اند که شاید شهر حدود ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح اشغال شده باشد؛ ولی هنوز شواهد تاریخی محکمی برای اثبات این ادعا وجود ندارد.
هرودوت (تاریخ‌نگار یونانی) اعتقاد داشت که حدود ۸۰۰ سال پیش، این قوم ماد بود که شهر هگمتانه را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد. طبق توصیف‌هایی که هرودوت از این منطقه داشته، عمارت یا همان کاخ اصلی روی تپه قرار داشته و دورتادور آن را ۷ دیوار متحدالمرکز احاطه کرده. دیوارها طوری طراحی شده که بخش درونی هر دیوار از بخش بیرونی آن بلندتر باشد.
جالب اینجاست که بعضی از باستانشناسها معتقدند، شهر باستانی هگمتانه به فرمان سمیرامیس افسانه‌ای یا جمشید شاه ساخته شده. بعضی دیگر از باستانشناسها هم می‌گویند زمان ساخت شهر به دوران فرورتیش، سومین پادشاه سلسله مادها برمی‌گردد.
عکس از: سایت incredibleiran
طبق اطلاعاتی که در دانش‌نامه ایرانیکا آمده، سلسله مادهارا دیاکو تاسیس کرد و در نهایت شهر هگمتانه به‌عنوان پایتخت انتخاب شد؛ البته بعضی از بررسی‌های باستان‌شناسی و تاریخی این احتمال را می‌دهد که هگمتانه و همدان یکی باشند؛ اما چون آثار زیادی از دوران قبل از اسلام باقی نمانده، کاوشگرهای اروپایی نهایتا شوش، تخت‌سلیمان و کنگاور را برای شهر هگمتانه در نظر گرفتند.
دوران هخامنشی‌ها
بعد از مادها، تپه هگمتانه دیگر آن ابهت پایتخت‌بودن ایران کبیر را نداشت؛ اما به‌دلیل قرارگیری در مسیر راه شاهی که تخت‌جمشید را به سارد متصل می‌کرد، از آن به‌عنوان پایتخت تابستانی شاهان هخامنشی استفاده می‌شد. به همین دلیل در این دوران به این شهر اهمیت داده شد و آباد ماند.
عکس از: سایت Wikipedia
متاسفانه وقتی داریوش سوم با اسکندر روبه‌رو شد، هگمتانه زیبا به‌شکل ویرانه درآمده بود. در همان زمان، داریوش سوم به پیشنهاد بعضی از یارانش دستور دارد تا در شهر، کوشکی بزرگ ساخته شود. برای کوشک ۸ در آهنین ساختند که همه آنها دواشکوبی (۲ لختی) و هر اشکوب به بلندای ۱۲ گز بود. علتِ ساختن این درها، وجود ۳۰۰ مخفیگاه برای دارایی‌ها و گنجینه‌های پادشاهان در کوشک بود.
دوران پارتها
تندیس هرکول که در بیستون قرار گرفته، سنگ‌نوشته‌ای دارد که قدمت آن به سال ۱۴۸ قبل از میلاد برمی‌گردد. طبق این سنگ‌نوشته به نظر می‌رسد شهر باستانی هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد یکم آباد و پابرجا بود و سقوط نکرد. آنتیوخوس هفتم نیز در سال ۱۳۰ قبل از میلاد با هدف بازگرداندن قدرت سلوکی به سرزمین ایران، برای مدتی در شهر توقف کرده است.
تیگران دوم هم سال بعد برای اینکه به مهرداد دوم حمله کند، مدتی را در هگمتانه گذراند. مثل هخامنشی‌ها، پارتها هم از شهر برای پایتخت تابستانی خود و همین‌طور ضرابخانه سلطنتی استفاده می‌کردند.
دوران ساسانی
هگمتانه تا سال ۲۲۶ میلادی در توجه پارتها بود؛ اما بعد از آن اردشیر بابکان و به‌همراه آتروپاتن (آذربایجان) را تسخیر کردند. مدارک محکمی درباره استفاده از هگمتانه به‌عنوان کاخ تابستانی در دوره ساسانی وجود ندارد. شهر بعد از جنگ نهاوند به‌دست مسلمان‌ها افتاد و به مرکز استان تبدیل شد.
عکس از: سایت Imna
علت نام‌گذاری هگمتانه
در سنگ‌نوشته‌های به‌جای‌مانده از بیستون در دوران داریوش اول، اسم‌های زیر برای شهر تاریخی هگمتانه آمده است.
- همگمتان به زبان پارسی باستانی
- آگ-مَ-دَ-نَ به زبان ایلامی
- آ-گَ-مَ-تَ-نُ به زبان اکدی
البته در بعضی از اسناد اسم شهر تاریخی هگمتانه را این‌طور تفسیر کرده‌اند که از «هَنگمَتَ» یا «هِنَگمَن» (به فارسی میانه به معنای انجمن)، به معنای «محل گردآمدن و گردهم‌آیی» مشتق شده است؛ بنابراین نتیجه گرفتند که قبل از شکل‌گیری دولت مادها، نوعی از گردهمایی مردمی در این منطقه انجام می‌شده است.
عکس از: سایت Google Maps
در بعضی منابع باستانی، اسم‌های دیگری هم برای این شهر باستانی آمده که شامل موارد زیر است.
- اِکباتانا و اِگباتانا در زبان یونانی
- اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم در زبان لاتین
- آحمِتَ در زبان ارمنیپ
- آحمَتَن، هَمَتَن و اِکبَتَن در زبان فارسی میانه
معماری هگمتانه و بخش‌های مختلف آن
شهر تاریخی هگمتانه در زمینی وسیع به مساحت ۳۵ هکتار و به‌شکل قصری بزرگ و زیبا طراحی شد که ۷ قلعه تودرتو و متصل به هم داشت. در کنار قلعه‌ها، خانه‌هایی مسکونی ساختند تا قوم ماد در آن ساکن شوند. در ادامه رازهای بیشتری از معماری این شهر برای شما می‌گویم.
– هفت قلعه تودرتو
همان‌طور که اشاره کردم، شهر هگمتانه به‌شکل قصری بزرگ و زیبا در زمینی با مساحت ۳۵ هکتار ساخته شد. از همین‌جا می‌توانید وسعت معماری و توانمندی معماران آن دوران را متوجه شوید.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این شهر که آن را خاص و متفاوت کرده، قلعه‌های تودرتو است. معماران، شهر را به‌شکل ۷ قلعه تودرتو و متصل به هم ساختند. باستانشناسها احتمال می‌دهند که ساختمانهای مسکونی یا همان محل سکونت مردم در کنار قلعه‌ها ساخته شد. مورخ‌ها می‌گویند: چون دیاکو می‌خواست قوم ماد به نزدیکی کاخ پادشاهی نقل‌مکان کنند و ساکن شوند، دستور ساخت ساختمانهای مسکونی را در کنار قلعه‌ها داد.
عکس از: سایت Google Maps
نکته جالب درباره قلعه‌های متصل به‌هم، کاربری خاص آن‌هاست؛ برای مثال، قلعه هفتم یا درونی‌ترین قلعه از مجموعه ۷ قلعه، کاخ پادشاه بود. باستانشناسها می‌گویند که دیاکو با تقلید از رنگ‌آمیزی قصرهای بابل دستور داد کنگره‌های هرکدام از قلعه‌ها با رنگی مخصوص رنگ‌آمیزی شود.
در نوشته‌های یک مورخ یونانی به چوب‌های استفاده‌شده در ساخت کاخ اشاره شده و کاخ را طوری توصیف کرده که انگار از نقره و طلا پوشیده بوده. این مورخ یونانی با تحسین و تمجید از تزیینات زیبا و کنده‌کاری‌های زیاد روی درها، ستون‌ها و رواق‌ها صحبت کرده است.
او همچنین اشاره کرده که نمی‌توانستم دیوار یا بخشی از کاخ پادشاهی را پیدا کنم که بدون تزیین‌هایی از نقره و طلا نباشد؛ البته به نظر می‌رسد این توصیف کمی اغراق‌آمیز باشد، شاید هم نه، چون ایران در آن زمان ثروتی عظیم داشت و می‌شد از این همه نقره و طلا استفاده کرد.
– ساختمانهای مسکونی
ساختمانهای مسکونی یا واحدهای مسکونی همان‌هایی بودند که به‌دستور دیاکو برای اسکان قوم ماد در نزدیکی قصر ساخته شدند. کاوش‌های باستانی که در سال ۱۳۶۲ در تپه هگمتانه شروع شد، نتایج درخشانی داشت. نتیجه این کاوش‌ها را دکتر صراف در ۱۱ فصل تدوین کرد که شامل بررسی بقایای معماری خشتی وسیعی بود که بر اساس اصول مهندسی و نقشه‌هایی از قبل طراحی‌شده، ساخته شده بودند.
عکس از: سایت Google Maps
این معماری خشتی همان ساختمانهای مسکونی مردم ماد بودند که به‌شکل مربع ساخته شده و هرکدام از واحدها ۱ پیشخوان روبه‌روی تالار مرکزی، ۲ انبار کوچک در قسمت انتهایی بنا و اتاق‌های جانبی داشت.
پلان واحدها قرینه بود و معبری به عرض ۳.۵ متر در حدفاصل ۲ واحد ساخته بودند. با وجود این معبرها، در هر ۳۵ متر، یک کوچه یا معبر وجود داشت که بین آنها واحدهای مسکونی قرار گرفته بود. جالب اینجاست که طبق کاوش‌های انجام‌شده در بخش‌های مختلف تپه هگمتانه، این سبک نقشه به‌شکلی یکسان در کل سطح تپه اجرا شده بود.
تصور کنید که یک پیمانکار، تمام واحدهای ساختمانی این تپه را طبق یک نقشه ثابت و یکسان ساخته باشد. مثل مجتمع‌های مسکونی که حالا در شهرهای بزرگ می‌بینیم.
از واحدهای مسکونی و کل مجموعه معماری آن با حصارهایی محافظت می‌شد که در هر ۹۰ متر، برج‌هایی مربع‌شکل داشت. به نظر می‌رسد که تاریخ ساخت مجموعه داخل حصارها مربوط به دورههای قبل از دوران اشکانی نباشد.
– شبکه آبرسانی
بزرگ‌ترین شگفتی هگمتانه، شبکه آبرسانی پیشرفته و منظم آن است. طراح‌ها و معمارها این شبکه آبرسانی را طوری ساختند که در فاصله بین کانال‌های آب، راهی با عرض حدود ۳.۵ متر برای عبور وجود داشت. این راه‌های عبور از شمال شرق به جنوب می‌رسیدند و کف آنها را هم با آجرهای مربع‌شکل و یکدست پوشانده بودند؛ بنابراین احتمال هدررفتن آب به حداقل می‌رسید و سلامت آن هم بیشتر می‌شد.
عکس از: سایت Google Maps
تصور ساخت چنین شبکه بزرگ و منظمی بدون داشتن نقشه‌های هوایی و ابزارهای نقشه‌برداری امروزی خیلی سخت و عجیب است؛ البته وجود این سیستم بزرگ برای شهری به این وسعت و با آن‌همه قلعه و واحد مسکونی ضروری بوده و این هوشمندی طراح‌ها و معمارهای آن زمان را می‌رساند که برای شهرک مسکونی بزرگ خودشان شبکه آبرسانی اختصاصی ساختند.
دیدنیهای هگمتانه
هگمتانه غیر از آن ساختمان‌ها و قلعه‌ها و دیوارهای نقره و طلاکوبی که داشت، جاهای دیدنی دیگری هم دارد که باید در سفر خود به همدان از آنها بازدید کنید وگرنه سفرتان کامل نمی‌شود؛ پس ادامه را با شور و شوق بیشتری بخوانید.
– موزه هگمتانه
در بخشی از مجموعه تاریخی هگمتانه، مدرسه‌ای ۶ کلاسه بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ ساختند که در دهه ۱۳۵۰ با هدف اجرای برنامه‌های باستان‌شناسی و پژوهشی به مرکز باستان‌شناسی واگذار شد.
بعد از کشف آثار تاریخی گران‌بهای این منطقه، کاربری مدرسه ۶ کلاسه به مخزن نگهداری آثار باستانی هگمتانه تبدیل شد. در سال ۱۳۷۲ هم برای برگزاری سمینار مدیران میراث فرهنگی، تیغه بین کلاس‌ها را برداشتند تا ساختمانی یک‌پارچه ایجاد شود و در نهایت تعمیرات کوچکی انجام شد.
عکس از: سایت Google Maps
حالا آن مدرسه به موزه‌ای تبدیل شده که ۱ سالن اصلی، ۱ سرسرا، ۲ راهرو و ۲۰۰ اثر ارزشمند و تاریخی دارد. زیربنای فعلی موزه حدود ۶۰۰ متر است که با بخش نمایشگاهی شامل کارگاه مرمت آثار و کارگاه عکاسی از اشیای کشف‌شده و کارگاه طراحی فنی بزرگ‌تر هم می‌شود. از بخش‌های اصلی موزه می‌توانم به موارد زیر اشاره کنم.
دفتر موزه
دفتر موزه در راهروی سمت چپ سالن مرکزی قرار گرفته است. اگر سؤالی داشتید، باید از مسئولان این دفتر بپرسید.
کارگاه عکاسی
کارگاه عکاسی برای عکس‌برداری اصولی از آثار باستانی کشف‌شده راه‌اندازی شد و به ابزارها و لوازم عکاسی مجهز است.
کارگاه مرمت
از کارگاه مرمت در زمان کشف آثار باستانی جدید استفاده می‌کنند و به لوازم مرمت و بازسازی آثار مجهز است.
کتابخانه
کتابخانه موزه در بخش اداری قرار دارد. در این کتابخانه ۳ دسته‌بندی کلی برای کتاب‌ها در نظر گرفته‌اند که شامل موضوعات تاریخ و معماری و باستان‌شناسی است.
آثار تاریخی موزه هگمتانه به ۲ دسته اصلی تاریخی و اسلامی تقسیم می‌شود که بعضی از آنها اهدایی است و بعضی دیگر توقیفی هست یا کشف کرده‌اند و خریده‌اند.
عکس از: سایت Wikipedia
بخش تاریخی موزه هگمتانه
آثار بخش تاریخی در راهروی غربی و تالار و بخشی از سرسرا به نمایش درآمده است، به شرح زیر است.
- ستون
- ته‌ستون
- شالی
- ساقه و سرستون‌های سنگی
- خشت چهارگوش
- کاسه
- کوزه
- انواع خمره‌های کوچک و بزرگ
- انواع ظروف شیشه‌ای
- مجسمه‌های گلی
- آبخوری
- لیوان
- تابوت سفالی
- سنگ‌های تزیینی
- مهر شیشه‌ای با نقش نیایشگر
- انواع مهرهای تزیینی از جنس سنگ
- استخوان
- سرپیکان‌های مفرغی
- پیکره‌های انسانی از سفال
- ستون کتیبه با خط میخی (متعلق به دوره اردشیر دوم هخامنشی)
آثار تاریخی که در این بخش نگهداری می‌شود، همه از دروازه شیر سنگی، روستای شورین و دبیرستان ابن‌سینا کشف شده است، اشیای تاریخی موزه به دورههای هخامنشی و ساسانی و اشکانی و همین‌طور نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد مسیح تا نیمه اول بعد از میلاد مسیح برمی‌گردد.
بخش اسلامی موزه هگمتانه همدان
بخش اسلامی موزه در راهروی شرقی و قسمتی از سرسرا و محوطه اصلی قرار دارد. در این بخش از موزه آثار زیر نگهداری می‌شود.
- ظروف سفالی
- حوض آب‌نما
- قوچ‌سنگ
- درب بزرگ چوبی (اروسی) متعلق به دوره معاصر
- سنگ قبرهای دوره اسلامی با خط کوفی و ثلث و نستعلیق
- تابوت‌‌هایی از سفال و سنگ متعلق به دوره اشکانی و اسلامی
- خمره‌های سفالی با اندازه‌ها و طرح‌های مختلف برای نگهداری آذوقه و مایعات
آثار تاریخی بخش اسلامی از مناطقی مانند اسدآباد و برج قربان کشف شده و بیشتر به دورههای اسلامی اولیه (۱ تا ۴ هجری قمری)، دوره اسلامی میانه (۴ تا ۷ هجری قمری)، دورههای اسلامی متاخر (۷ تا ۱۰ هجری قمری) و قرن‌های معاصر (۱۰ هجری قمری تاکنون) برمی‌گردد.
– کلیسای ارامنه انجیلی
مراحل ساخت کلیسای انجیلی در سال ۱۸۸۵ میلادی و با دریافت مجوز از ناصرالدین شاه، با کمک‌های مردمی و ۳ نفر از اعضای شورای کلیسا شروع کردند. ساخت کلیسا ۱ سال بعد تمام شد و در روز افتتاحیه ناصرالدین شاه و شهردار وقت همدان حضور داشتند. بعد از ۱۰۰ سال و به‌دلیل مهاجرت ارامنه از همدان، کلیسا تعطیل شد و به موزه تبدیل شد.
عکس از: سایت Google Maps
کلیسای ارامنه انجیلی مساحتی حدود ۳۰۰ مترمربع دارد و از ۲ بخش اصلی تشکیل شده است. قسمت اول که کمی جدیدتر است در ۲ طبقه ساخته شده و شامل بالکن با ۲ ستون چوبی، ۲ اتاق جانبی در طبقه همکف، فضای پیش‌ورودی، سالن برای اجرای امور دینی و سرودهای مذهبی و پلکانی با ۱۲ پله می‌شود.
بخش قدیمی‌تر کلیسا سالنی با ۴ ستون آجری دایره‌ای و دیوارهایی باربر با ۹ چشمه طاق دارد. در انتهای سالن هم می‌توانید محرابی با طاق جناقی روی سکوی ۲ پله‌ای ببینید. برای تامین نور کلیسا، ۳ پنجره در ضلع شرقی ساخته است.
– کلیسای گریگوری استپانوس
در دوره جنگ اول جهانی، ارمنی‌های زیادی به شهرهای غربی ایران مثل همدان سفر کردند. تعداد تقریبی ارامنه حدود ۳۰۰ نفر بود و احتمال می‌دهند که در دوران جنگ‌های شاه عباس اول یا دولت عثمانی به همدان مهاجرت کرده‌اند. وقتی ارامنه به این منطقه آمدند، برای عبادت و اجتماع عمومی، کلیسای گریگوری استپانوس را در شرق تپه هگمتانه ساختند.
عکس از: سایت Google Maps
کلیسای گریگوری استپانوس یکی از آثار ملی است که در سال ۱۹۳۲ هم بازسازی شده، ساختمان کلیسا ۲ بخش اصلی دارد که شامل سالن اصلی و کتابخانه می‌شود. نمای بیرونی کلیسا را از خشت و نمای داخلی آن را از آجر ساخته‌اند و یکی از زیبایی‌های آن، طاق‌نماهای قوسی هست.
قسمت‌های اصلی کلیسای گریگوری استپانوس شامل فضای ورودی چندوجهی، چهارستون سنگی، سکو، محراب، اتاقی برای اجرای مراسم مذهبی، ناقوس، تالار اصلی برای گردهمایی ارامنه و اتاق اعتراف است؛ البته داخل کلیسا می‌توانید سنگ قبرهایی را ببینید که متعلق به شخصیت‌های مذهبی بزرگ ارامنه بوده و روی دیوارهای تالار نصب شده است.
برای تامین نور کلیسا، ۱۲ پنجره مشبک با قوس‌های جناقی ساختند که به‌صورت قرینه در ضلع‌های شمالی و جنوبی قرار دارد. برج ناقوس که به‌شکل دایره‌ای ساخته شده، به سبک گنبدهای رک است.
– گورستان
گورستانی قدیمی در بخش شرقی کلیسای پروتستان قرار گرفته که می‌توانید در آن سنگ قبرهایی با خطوط برجسته را ببینید. سنگ قبرهایی از جنس مرمر هم است که مشخصات افراد روی آنها با خط آشوری نوشته شده است.
عکس از: سایت Google Maps
– خانه کشیش گریگوری
در ضلع شرقی کلیسای ارامنه، خانه‌ای زیبا و ۲ طبقه ساخته شده که به آن خانه کشیش گریگوری می‌گویند. این خانه ۱۰۰متری از آثار تاریخی همدان است و درها و پنجره‌هایی چوبی با طاقی گرد و زیبا دارد که نور را به داخل خانه دعوت می‌کند. برای ساخت خانه از خشت استفاده کرده بودند و حالا فقط قسمت جنوب شرقی آن باقی مانده است.
عکس از: سایت Google Maps
– مدرسه نور
مدرسه نور که در سال ۱۹۴۱ میلادی به‌دلیل آتش‌سوزی تخریب شده بود، در سال ۱۹۴۲ مهندس «نشان لئونیان» آن را بازسازی کرد. این مدرسه پلانی مستطیلی‌شکل با ۶ ستون سنگی و ۷ کلاس در یک طبقه دارد. وقتی ارامنه در سال ۱۹۴۶ از همدان به ارمنستان مهاجرت کردند. پایان داستان مدرسه غمگین بود؛ چون به‌دلیل کمبود امکانات، فعالیت مدرسه نور در سال ۱۹۵۸ متوقف شد.
آثار باستانی هگمتانه
آثار باستانی هگمتانه شامل جام‌های نقره و طلا و کاسه‌های سیمین و لوح‌های طلاست که بعضی از آنها در خارج از کشور نگهداری می‌شود. این آثار باستانی بیشتر به دوره هخامنشی برمی‌گردند و روی آنها به خط میخی درباره دوره ساخت اطلاعاتی نوشته شده است. در ادامه به بعضی از مهمترین آثار باستانی این شهر زیبا اشاره می‌کنیم.
عکس از: سایت incredibleiran
– جام طلایی و کاسه سیمین
جام طلایی یا تکوک زرین که به آن ریتون سرشیر هم می‌گویند، با شکل سر شیر و بال پرنده به دوره هخامنشی (۳۳۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد) برمی‌گردد. این اثر تاریخی در حال حاضر در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود و یکی از ارزشمندترین و مهمترین آثار باستانی هگمتانه است.
عکس از: سایت Google Maps
زمان ساخت جام طلایی به سده پنجم قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد و کاملا از طلا ساخته شده است. وزن این جام حدود ۱۹۳۰ گرم و ابعاد آن ۲۹.۹ در ۱۹ سانتی‌متر است. تکوک زرین هخامنشی احتمالا از ظروف تشریفاتی شاهانه بوده و از ۲ بخش جام قیف مانند و بدنه شیر بالدار تشکیل شده است.
روی جام با شیارهایی افقی و گل لوتوس، پیچکی و نخل تزیین شده و شیری به‌صورت نشسته با دست‌هایی به جلو و بال‌هایی شیاردار به جام متصل شده است. دهن شیر باز است و می‌توانید زبان و دندان‌هایش را ببینید.
بال‌های شیر توخالی است و برای ساخت آنها، ۲ ورق طلا را به هم لحیم کرده‌اند. بال‌ها ۲ ردیف پرهای ظریف و ۳ ردیف پرهای بلند هلالی دارد. در دهان باز شیر، زبان ظریفی نصب شده و پشت آن سوراخ آبریزی هست که نمی‌توان آن را دید.
– لوح زرین ارشام
لوح زرینی به اسم ارشام با ابعادی حدود ۸ در ۱۳ سانتی‌متر در این منطقه کشف شده که به‌خط میخی است. قدمت لوح زرین ارشام به دوره هخامنشی برمی‌گردد و در اختیار مجموعه شخصی مارسل ویدال آمریکایی قرار دارد.
عکس از: سایت Hamshahri-online
– لوح داریوش دوم
لوح زرین دیگری به اسم لوح داریوش دوم که از زرناب ساخته شده، از آثار باستانی هگمتانه است و ابعادی حدود ۵.۲۰ در ۵.۱۸ سانتی‌متر دارد. روی لوح ۲۳ سطر به خط میخی دیده می‌شود. این لوح برای مدتی خارج از ایران نگهداری می‌شد؛ اما موزه ایران باستان آن را خرید و حالا جزو گنجینه‌های موزه ایران باستان است.
لوح دیگری هم با ابعاد ۲.۱۶ در ۱۳ سانتی‌متر کشف شده که روی آن ۲۹ سطر خط میخی دیده می‌شود. این لوح در سال ۱۳۳۱ خریدند و به موزه ایران باستان منتقل کردند.
– جام نقره اردشیر یکم
جام نقره اردشیر یکم هخامنشی با قطر دهانه حدود ۷.۲۶ سانتی‌متر در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. در لبه داخلی این جام نقره، سطری طولانی به خط میخی نوشته شده که ترجمه بخشی از آن به شرح زیر است.
«اردشیر شاه، شاه کشورها، پسر خشایارشا، خشایارشا پسر داریوش شاه هخامنشی که این جام سیمین را برای کاخ پادشاهی خود ساخته است.»
عکس از: سایت mizboon
– پایه ستون سنگی
پایه ستون سنگی که به دوره اردشیر دوم هخامنشی برمی‌گردد، ستونی مربعی به طول ۹۳ سانتی‌متر است که از سنگی یک تکه ساخته شده. مربع زیر ستون بزرگ‌تر بوده و روی آن مربع و وسط شال، ستونی به‌شکل دایره قرار دارد. در حاشیه بالایی مربع پایینی، کتیبه‌ای به خط میخی دیده می‌شود که بخشی از ترجمه آن به شرح زیر است.
«ستون سنگی کاخ آپادانا اردشیر بزرگ پسر داریوش شاه هخامنشی»
عکس از: سایت visit-tehran
این پایه ستون یا ته ستون سنگی قبل از سال ۱۳۱۴ در تپه هگمتانه کشف شده و تا سال ۱۳۱۸ هم در اداره فرهنگ وقت بود. بعد از آن، این پایه ستون باستانی به موزه ایران باستان منتقل شد.
ته ستون دیگری به اسم اردشیر دوم هخامنشی وجود دارد که روی پایه سنگی آن کتیبه‌ای با ۷ سطر به خط میخی دیده می‌شود. این ته ستون در تملک شخصی در انگلستان است و ترجمه بخشی از کتیبه‌ای که روی آن نوشته شده، به شرح زیر است.
«اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه این سرزمین، پسر داریوش شاه این کاخ را به لطف اورمزد و ناهیدمهر ساخت. باشد که مرا از همه بدی‌ها محفوظ دارد و آنچه من ساخته‌ام از گزند و آسیب محفوظ بماند.»
امکانات رفاهی هگمتانه
هگمتانه با آن‌همه ابهت و اهمیتی که دارد، متاسفانه امکانات رفاهی آنچنانی برایش در نظر نگرفته‌اند. تاآنجاکه حتی کارشناسی برای راهنمایی گردشگران ندارد.
جاهای دیدنی نزدیک به هگمتانه
وقتی قدم به سرزمین همدان می‌گذارید، جاهای دیدنی زیادی هست که باید به آنها سر بزنید وگرنه در حق هرکدام از آنها جفا کرده‌اید. تپه هگمتانه و بخش‌های شگفت‌انگیز آن به‌کنار، همدان آنقدر جای دیدنی دارد که باید سفرتان را کمی طولانی‌تر کنید. در ادامه می‌خواهیم به چند جای دیدنی نزدیک هگمتانه اشاره کنم که باید برای بازدید از آنها وقت بگذارید.
– موزه مردمشناسی حمام تاریخی قلعه
حمام حاج محمدسعید همدان با آن معماری اسلامی یکی از بناهای تاریخی و مهم شهر است که به حمام قلعه شهرت دارد. این حمام به دوره قاجار برمی‌گردد و مساحتی حدود ۱۵۰۰ مترمربع دارد.
حمام قلعه از ۲ بخش سرد و گرم تشکیل شده و یک ورودی هشتی زیبا دارد. وقتی از هشتی عبور کنید، اول وارد حمام سرد و بعد از آن وارد حمام گرم می‌شوید. جالب اینجاست که این حمام بخش مردانه و زنانه داشته و نیازی نبوده که روزهای خاصی را برای خانم‌ها و آقایان اختصاص دهند.
عکس از: سایت Yjc
در سال ۱۳۸۷ خورشیدی، حمام قلعه مرمت شد و بعد از آن تغییر کاربری داد. حالا این حمام قدیمی به موزه مردمشناسی همدان تبدیل شده و حتی سفره‌خانه‌ای در آن راه‌اندازی کرده‌اند که جایی عالی برای خوردن غذا و گوش‌دادن به نوای دلنشین موسیقی سنتی است.
حمام قلعه ۱.۹ کیلومتر از هگمتانه فاصله داشته و حدود ۸ دقیقه در راه هستید.
آدرس حمام قلعه همدان
همدان، خیابان شریعتی، محله قلعه (محله قاشق‌تراشان)
لوکیشن حمام قلعه روی گوگل‌مپ
– گنبد علویان
گنبد علویان یکی دیگر از جاهای دیدنی در نزدیکی تپه هگمتانه همدان است که در نزدیکی امامزاده عبدالله و چهارباغ علویان قرار دارد. این گنبد در میان آثار به‌جای‌مانده از معماری دوره اسلامی، مانند شاهکاری می‌درخشد. این بنای تاریخی ازجمله یادگارهای ارزشمند به‌جای‌مانده از اواخر دوره سلجوقی در قرن ششم هجری است. گنبد را خاندان علویان به‌عنوان مسجد ساختند؛ اما در دورههای بعد با ساخت سردابی در زیرزمین، آن را به مقبره خاندان علویان تبدیل کردند.
عکس از: سایت Google Maps
از بخش‌های مختلف گنبد علویان می‌توانم به ورودی بنا، برج‌ها، طاق‌ها، شبستان و سرداب اشاره کنم. بازدید از گنبد ساعتی مشخص (۹ صبح تا ۵ بعدازظهر) دارد و باید بلیط ورودی تهیه کنید.
گنبد علویان ۸۰۰ متر از هگمتانه فاصله دارد و حدود ۱۲ دقیقه در راه هستید.
آدرس گنبد علویان
همدان، چهارباغ علویان، نزدیک امامزاده عبدالله
لوکیشن گنبد علویان روی گوگل‌مپ
– آرامگاه بوعلی سینا
آرامگاه بوعلی سینا که در میدانی به همین اسم قرار گرفته، مقبره پزشکی بزرگ و فیلسوف بلندآوازه ایرانی است که در قرن چهارم هجری زندگی می‌کرد. این آرامگاه با آن ستون‌های زیبا و بلند به نمادی برای شهر همدان تبدیل شده و تقریبا هرکسی به همدان می‌رود، از این آرامگاه بازدید می‌کند.
آرامگاه ۲ تالار شمالی و جنوبی دارد و در تالار جنوبی موزه‌ای برای نگهداری از سکه، برنز، سفال و دیگر آثار باستانی کشف‌شده در همدان قرار دارد. تالار شمالی کتابخانه‌ای بزرگ دارد که نمونه‌هایی نفیس از کتاب‌های قدیمی هم در آن نگهداری می‌شود.
عکس از: سایت Google Maps
قبر بوعلی سینا در سمت راست ورودی آرامگاه قرار گرفته که در سمت چپ هم می‌توانید قبر ابوسعید دخدوک را ببینید. آرامگاه بوعلی سینا در دورههای مختلفی مانند دوره قاجار و پهلوی بازسازی و مرمت شد و بخش‌هایی هم به بنا اضافه شد.
آرامگاه بوعلی سینا ۳.۱ کیلومتر از هگمتانه فاصله دارد و حدود ۱۰ دقیقه در راه هستید.
آدرس آرامگاه بوعلی سینا
همدان، میدان بوعلی سینا
لوکیشن آرامگاه بوعلی سینا روی گوگل‌مپ
– آرامگاه استرو مردخای
آرامگاه استرو مردخای بقعه‌ای یهودی است که در مرکز شهر همدان قرار دارد. این آرامگاه یکی از مقبره‌ها و زیارتگاه‌های مهم یهودی‌ها در ایران است که معماری آن به سبک اسلامی شباهت دارد. از روی اسلوب ساخت بنا تخمین زده‌اند که قدمت آن به ۸ قرن قبل برمی‌گردد. احتمال داده‌اند که آرامگاه استرو مردخای روی عمارتی ساخته شده که قدمت آن به قرن سوم هجری می‌رسید.
عکس از: سایت Google Maps
آرامگاه استرو مردخای ۱.۹ کیلومتر از هگمتانه فاصله دارد و حدود ۸ دقیقه در راه هستید.
آدرس آرامگاه استرو مردخای
همدان، مرکز همدان، ابتدای خیابان شریعتی، کوچه استر
لوکیشن آرامگاه استرو مردخای روی گوگل‌مپ
– آرامگاه باباطاهر
آرامگاه باباطاهر عریان با آن گنبد فیروزه‌ای محل آرامش یکی از شعرای بزرگ ایران است. دورتادور دیوار بنای اصلی با شعرهای دلنشین این شاعر بزرگ پوشیده شده و زیبایی آن را چند برابر کرده است.
بنای آرامگاه از اول به این شکل نبود و در سال‌های دور چندین بار تخریب و دوباره بازسازی شد. در قرن ۶ هجری قمری، روی بنا یک برج ۸ضلعی آجری ساخته بودند که به‌مرورزمان تخریب شد. در دوران پهلوی، شهرداری وقت همدان برای ساخت بنای جدید اقدام کرد؛ اما بنا نیمه‌کاره ماند.
عکس از: سایت Google Maps
در جریان همین ساخت‌وسازها بود که یک لوح کاشی فیروزه‌ای کشف شد که قدمت آن به قرن هفتم هجری برمی‌گشت. روی این لوح فیروزه‌ای، آیه‌هایی از قرآن به خط کوفی و به‌صورت برجسته نوشته شده بود. در حال حاضر این لوح را در موزه ایران باستان نگهداری می‌کنند. بازدید از آرامگاه باباطاهر عریان ساعت مشخص (۸:۳۰ صبح تا ۷:۳۰ عصر در نیمه اول سال و ۸:۳۰ صبح تا ۵ بعدازظهر در نیمه دوم سال) دارد و باید بلیط ورودی تهیه کنید.
آرامگاه باباطاهر ۲.۲ کیلومتر از هگمتانه فاصله داشته و حدود ۷ دقیقه در راه هستید.
آدرس آرامگاه باباطاهر
همدان، میدان باباطاهر
لوکیشن آرامگاه باباطاهر روی گوگل‌مپ
– برج قربان
برج قربان یکی دیگر از آثار تاریخی و مهم همدان در نزدیکی شهر باستانی هگمتانه است که مدفن حسن‌بن‌عطار حافظ ابوالعلا همدانی و چند تن از امرای سلجوقی است. این برج زیبا تنها بازمانده از مجموعه‌ای عظیم بوده که در گذشته مسجد، مدرسه، کتابخانه و خانقاه داشت.
عکس از: سایت Google Maps
برج را فردی به اسم قربان و در زمان حمله افغان‌ها به‌عنوان سنگرگاه استفاده کرد که به دورکردن شورشی‌ها از حوالی شهر کمک کرد. برای همین اسمش را قربان گذاشتند.
این برج آجری زیبا، گنبدی مخروطی شکل ۱۲ ضلعی دارد که اضلاع آن از پایه‌های برج شروع می‌شوند. برج در ۳ طبقه ساخته شده و شامل سرداب و بدنه و گنبد است. هریک از ضلع‌های برج ۲ متر است؛ بنابراین با بنایی بزرگ و شکوهمند طرف هستید. بازدید از برج قربان فقط ۱ ساعت از شما می‌گیرد و باید بلیط بخرید.
برج قربان ۳.۹ کیلومتر از هگمتانه فاصله دارد و حدود ۱۰ دقیقه در راه هستید.
آدرس برج قربان
همدان، بین چهارباغ و شهید مدنی، خیابان طالقانی، جنب دبیرستان اندیشه
لوکیشن برج قربان روی گوگل‌مپ
– مجسمه شیر سنگی
مجسمه شیر سنگی ازجمله مهمترین و ارزشمندترین آثار تاریخی شهر همدان است که ارزش تاریخی آن و ابهت شیری که با دستان هنرمندان تراشیده شده، شما را شگفت‌زده می‌کند. بخش ناراحت‌کننده ماجرا اینجاست که این مجسمه بعد از سال‌ها دیگر آنچنان شباهتی به یک شیر واقعی ندارد. شیر سنگی داستان ما به دستور اسکندر مقدونی برای یادبود یکی از سردارهای محبوب او به اسم «هفایستیون» ساخته شد.
عکس از: سایت Google Maps
مجسمه در محوطه‌ای باز قرار گرفته بود و در طول سال‌های طولانی بازدیدکننده‌ها در حقش بی‌لطفی کردند و برای همین هم خیلی آسیب دید. بازدیدکننده‌ها بچه‌های خود را سوار بر شیر سنگی می‌کردند تا عکس بگیرند و آنقدر این کار تکرار شد و میراث فرهنگی دورههای مختلف هم خیلی اهمیت نداد تاآنجاکه شیر سنگی ما حال‌وروزش به این روز افتاد. تازه وقتی متوجه شوید که اول ۲ شیر سنگی وجود داشت و حالا فقط یکی آن هم از نوع آسیب‌دیده و خسته و شکسته باقی مانده، بیشتر قلبتان به درد می‌آید.
تا مدت‌ها شیر سنگی با آن‌همه قدمت و ارزش تاریخی، روی زمین بود و همین موضوع هم باعث شد تا بیشتر از قبل آسیب ببیند. انگار هرکسی از راه رسید، یک لگد به پهلوی این شیر بی‌جان زد. تازه سال ۱۳۲۸ بود که مهندس «هوشنگ سیحون» به داد شیر سنگی رسید و بدن بی‌جانش را در محل فعلی نصب کرد. بازدید از شیر سنگی همدان رایگان است؛ اما به نظر من باید شیر را زودتر به جایی مناسب منتقل کنند و برای بازدید از آن هزینه ورودی دریافت کنند تا ما بیشتر قدر آن را بدانیم.
مجسمه شیر سنگی ۵.۱ کیلومتر از هگمتانه فاصله دارد و حدود ۱۵ دقیقه در راه هستید.
آدرس مجسمه شیر سنگی
همدان، میدان سنگ شیر
لوکیشن مجسمه شیر سنگی روی گوگل‌مپ
عکس از: سایت Google Maps
توصیه‌هایی برای بازدید از هگمتانه همدان
- ساعت بازدید از تپه تاریخی هگمتانه در نیمه اول سال از ساعت ۹ صبح تا ۷ عصر و در نیمه دوم سال از ساعت ۹ صبح تا ۵ بعدازظهر است.
- برای بازدید باید بلیط تهیه کنید.
- در هگمتانه هیچ راهنمای گردشگری نیست و باید خودتان از بخش‌های مختلف بازدید کنید.
- بازدید از کل مجموعه شهر باستانی بین ۲ تا ۴ ساعت زمان می‌برد و بعد می‌توانید به دیگر جاهای دیدنی همدان بروید.
- اینجا فروشگاه یا خدمات رفاهی آنچنانی ندارد و بهتر است با خودتان آب آشامیدنی ببرید.
- شهر هگمتانه یک اثر تاریخی ارزشمند و مهم است؛ پس به هیچ‌کدام از آثار موجود دست نزنید، آنها صدها سال قدمت دارد و باید دور از آسیب بماند. خلاصه که جان خودتان و جان شهر شگفتی‌های همدان.
شهر هگمتانه؛ آنجا که شاهان سنگ تمام می‌گذارند
وقتی داستان هگمتانه را می‌خوانی تازه متوجه می‌شوی که در گذشته‌های دور شاهان چه تلاش‌ها که برای آبادانی و رفاه مردمانشان نمی‌کردند؛ اما خب حالا بعد از گذشت سال‌های طولانی، آثار باستانی و بناهای تاریخی این شهر دستخوش تغییر و آسیب شده است.
آسمان و زمین و باد و البته انسان‌های قدرنشناس آنقدر به آن آسیب زده‌اند که دیگر جانی برایش نمانده؛ اما شهر هنوز زیبایی‌های خود را دارد و موزه و کتابخانه پُر از آثار باستانی مهمی است که بارها اسم آنها را شنیده‌ایم و عکسشان را در اینترنت دیده‌ایم. اگر شما هم شیفته آثار باستانی و شگفتی معماری دوران شاهان بزرگ ایرانی هستید، هگمتانه همان‌جایی است که اشک شوق به چشمانتان می‌آورد.
نویسنده این مقاله دنبال واژه های دور می گردد. هگمتانه به زبان ساده. یعنی. هفت دیوار. تو در تو. را می‌گویند برگرفته از زبان کوردی مادی . است. دیگر دنبال واژه روسی و یونانی نگرد